مختومقلی فراغی بییک سؤز استادی
ترکمنستانینگ پرزیدنتی قربانقلی بردی محمّداوف:
مختومقلی ترکمنینگ قلبینا اینگ بییک اینانچ‌آنگینا بولسا ورموشینگ یاغشی‌سینی- یامانینی خطاسیز سِلجریأن محک داشی گؤرِچ‌لرینه اؤچمجک نور بولوپ چاییلدی.شو،ییلینگ مای آییندا بییک تورکمن شاهیری مختومقلی فراغینینگ دوغیلان گونینه 290 ییل بولیار.
ترکمنستان دولتی مختومقلی فراغینینگ 290 ییللیغینی گینگدن بِللأپ گچمک حاقیندا قراری جمعیت‌چیلیغیندا شیله هم داشاری یورت‌لی مختومقلی شناس‌لارادا اولی سه‌سلنمه دؤرِتدی حأضرکی گون‌لرده ترکمنستانینگ اهلی کُنجک‌لرینده عقلدار شاهیرمیزینگ عمرینه و دؤره‌دیجیلیگینه باغیشلانیپ گچیریلیأن مدنی چأره‌لر اولی دابارالارا بسلنیأر. بییک شاهیریمیزینگ «مختومقلی دییپ آدیم توتسالار» دییشی یالی حأضرکی دوورده دینگه بیر تورکمن خلقی دأل ایسم اهلی دنیأ جمیغت‌چیلیغی مختومقلی فراغا و اونینگ دؤره‌دیجیلیگینه اولی صارپا قویوپ شاهیرینگ اثرلری گینگدن اوقالیار و اِوره‌نیلیأر. دنیأنینگ مشهور عالم‌لاری، گون دوغار شاهیرلاری و ادبیاتچی‌لاری مختومقلی فراغینینگ آدینی رومی یونس امره،نظامی، نسیمی،نوایی،فضولی،حافظ، فردوسی،w ،شکسپیر، s.a پوشکین، n.L تُلس‌تُوی باشغادا انچمه دنیأ درجه‌سیندأکی جهانا مشهور یازیجی- شاهیرلارینگ حاطاریندا دُییارلار.دانا شاهیرا اونینگ،دؤره‌دیجیلیگینه اولی حورمات صارپا قویوپ ترکمنستان دولتی دابارالی توی گچیریلیأر مختومقلی فراغی عاجاییپ اثرلری دؤره‌دن خلقیمیزینگ مونگ ییللیق‌لارینگ دوامیندا کمالا گلن فلسفه‌سینی، قلبینینگ اووازینی ایسلگ، آرزوولارینی دنیأ یایان بییک سؤز استادی‌دیر. عقلدار شاهیرمیزینگ آغزی بیرلیگه، جبیسلیگه، انسان پرورلیگه چاغیریان عاجایپ شغیرلارینی روخی یؤرِلگه حؤکومینده قبول ادیپدیر» دییپ تکرارلایار.اییام 19-نجی عصرینگ اورتالاریندا اروپا دولت‌لرنینگ ادبی نشرلرینده بییک تورکمن شاهیری مختومقلی فراغی حاقیندا مغلومات‌لار چاپ ادیپ باشلانیار 1942-نجی ییلدا پُلیاک (لهستان) ادبیات‌چیسی و عالمی. ال. خودزکو- بریکو لندُن‌دا انگلیس دیلینده مختومقلینینگ عمری همده دؤره‌دیجیلیگی حقیندا مغلومات‌لاری و اونینگ اوچ سانی قوشغی‌سینی نشر اتیأر ونگر (مجارستان) گون دوغار اورِنیجی‌سی «سیاحت‌چی‌سی» بوداپِست اونیورستِتی‌نینگ پروفسوری آرمینیس وامبری 1979-نجی ییلدا مختومقلینینگ قوشغی‌لارینی ایلکی عرب الیب بی‌نده تورکمن دیلینده چاپ ادیپ سونگرا بولسا اولاری آلمان دیلینه ترجمه اتیأر. 1972-نجی ییلدا روسیانینگ قافقازداقی دولت اداراسی‌نینگ ایشکأری (س. قولی‌نینگ) ایش صاپاری بیلن ایران رسبولکاسینینگ گرگان شهرینده بولیار شوندا اول مختومقلینینگ قوشغی‌لاری بیلن تانیش بولیار شول ییل مختومقلینینگ ایکی سانی قوشغی‌سینی روس دیلینه ترجمه اتیأر و اولاری «روس جغرافیا جمعیتی‌نینگ قافقاز بؤلوم‌نینگ خبرلاری» آدلی ژورنالدا چاپ اتیأر یوقاردا آدی آغزالان آدام‌لارینگ آلیپ باران ایشلری نتیجه‌سینده 19-نجی عصرینگ اورتالاریندا اروپادا مختومقلی فراغینینگ اثرلرینی چاپ اتمک‌لیک و اونینگ عمری-دؤره‌دیجیلگینی اِورنمک‌لیگینگ باشی باشلانیار1907-نجی ییلدا گون دوغاری اِورِنیجی (آ. ن – اوسترُوموف) تاشکند تورکمن قازیتینده تورکمن دیلینده مختومقلینینگ انچمه قوشغی‌سینی چاپ اتیأر 1911-نجی ییلدا بولسا مختومقلینینگ شغیرلار کتابینی نشر اتیأر 1912-نجی ییلدا آستراخاندا مختومقلینینگ قوشغی‌لار کتابی چیقاریلیار. بو ایشی آستراخان‌لی تورکمن ادبیاتچی عبدالرحمن نیازی عمل اتیأر.
ترکمنستاندا 1926-نجی ییلدا مختومقلینینگ 289-سانی قوشغی‌سینی اؤزینده جمع‌لیأن 5 -مونگ نسخه‌لیقدا تورکمن دیلینده عرب الیب بی‌نده نشر ادیلیأر. شوندان سونگرا شاهیرینگ قوشغی‌لارینی چاپ اتمک ایشی خاص گینگ گرم آلیار. مختومقلینینگ عمرینی و دؤره‌دیجیلیگینی اِورِنمکده پُلیاک عالمی (ال. خودزکو) – بُرِیکو، وانگر پروفسوری وامبری آستراخان‌لی تورکمن عبدالرحمن نیازی، روس عالمی آکادیمک (آ. ن. سامولویچ)، آکادیمک (و. و. بارتُلد)، مشهور گون دوغار شناس پروفسو(ی. ی. برتِلس)، تورکمن یازیجی‌سی (ب. کربابایف)، آکادیمک (ب. قارریف)، پروفسور (م. کؤسأیف)، تورکمن ادبیاتچی عالمی آخوندف گرگانلی و باشغالار اولی ایشلری بیتیریپ‌دیرلر. شاهیرینگ شغیرلارینی دنیأ حلق‌لاری‌نینگ دیلینه ترجمه اتمکده هم اولی اؤنگه گیدیش‌لیک‌لر بولوپ گچدی ترکمنستانینگ دولت مدنیت مرکزی‌نینگ دولت کتابخانه‌سیندا مختومقلینینگ شغیرلارنینگ دنیأ حلق‌لارنینگ 20-دن هم قاوراق دیل‌لرینه نشر ادیلن نسخه‌لارینی ساقلانیار.
شولارینگ آراسیندا فارس، انگلیس، ترک، روس، ونگر، پُلیاک، چین، مونگل (مغول)، ازبک، تاجیک، اوکراین و باشغادا انچمه دیل‌لر بار مختومقلی فراغی دیلی ثنالی شغیرلاری حکمت‌لی عقلدار شاهیردیر. مونینگ اؤزی یؤنه یردن دأل‌دیر. عقلدار شاهیرینگ سایلاما سطرلری دألده توتوش دؤره‌دیجیلیگینگ دورقی بیلن حکمت‌لره پاراسات‌لاره اِوریلندیگینی بیزینگ هر بیریمیز بیلیأریس. بِللأپ گچملی زاد مختومقلینینگ شغیرلار کتابینی الینگه آلیپ صاخیپالارنی آچیپ اوقاپ باشلارسینگ اوقایان قوشغی‌لارینگ آراسیندان اؤز یاغداینگا قابات گلیأن‌لری بادا-باد دیلینگه-یورِگینگه آرالاشیپ باشلایار شوندا شو قوشغی تویس منینگ اوچین یازیلان یالی دیین فکر اؤز- اؤزیندن کللأنگه گلیأر بو بولسا عقلدار شاهیرینگ شغیرلارنینگ هر بیرآدامینگ یورِگینه باریان یولی تافیپ اونگا آرالاشیان‌دیغنینگ آیدینگ سبوت نامه‌سی‌دیر.
دنیأ مشهور عالم‌لار، یازیجی‌لار، شاهیرلار مختومقلی فراغا اؤرأن اولی باها بریپ‌دیرلار. شولارینگ کأبیرلرینی شو یرده یادلاپ گچمک یرلیک‌لی بولسا گرِک کریم قربان نفس: تورکمن شاهیری مختومقلینینگ شغیرلاری یر یالی سادا شونینگ بیلن بیر وقتدا یرینگ اؤزی یالی بای همده چیلشیریملی چنگیز آیدمأمت‌اوف: قیرغیز یازیجی‌سی مختومقلینینگ دوورینده اورتا آسیادا خود تورکمن توپراغیندا گنیال (بیلیملی، ذهینلی) شاهیرینگ شاهیرینگ دؤره‌مگی بِیگه غالماغی و دوغانلیق قونگشی حلق‌لاری‌دا گون کمین چویماغی اقبالینگ پشکشی‌دیر شو نوقتایی ناظاردان ترکمنستانینگ 18-نجی عصری مختومقلینینگ شیغیرنینگ عصری‌دیر. آرمینیوس. وامبری مجارستان عالمی: مختومقلینینگ ییغیندیسی اینگگان قئزیقلی اوندا بیر طاراپدان تورکمن دیلی‌نینگ آراسسا نوسخاسینی گؤرسک ایکینجی‌دن بئیله‌کی گون دوغار شاهیرلارنینگ اثرلرینده سِیرِک (آز) دوش گلیأن زادلار بارادا جیکمه‌جیک آیدیلیار. ترکمنستان دولتیمیزده مختومقلا اولی حورمات-صارپا قویولیار یوردیمیزینگ اینگ اولی یوقاری اوقوو جایی تورکمن دولت دانشگاه‌سی اونینگ آدینی گؤتریأر. مختومقلی آدینداقی علمی بارلاغ خلق‌آرا دیل و ادبیات دانشگاه‌سی بار. ترکمنستانینگ مختومقلی آدینداقی خلق‌آرا بایراغی دؤره‌دیلدی. بالقان ولایتینده بیر اطراف مختومقلینینگ آدی داقیلدی. انچمه اوبالار، مکتب‌لر، کؤچه‌لر بییک سؤز استادینینگ آدینی داقینیار شیله اولی حورمات-صارپا مناسب بولان نوسخاوی شاهیرمیز مختومقلی فراغینینگ 290 ییللیق بایرامینا باغیشلانیپ شو ییلینگ مای آیی‌نینگ دوامیندا ترکمنستاندا و ایران اسلام رسبولکاسیندا خلق آرا چأره‌لرینگ گچیریلمگی همده ایکی دولتینگ علمی وکیل‌لرینینگ قادناشماغی دوغانلیق قونگشی یورت‌لرینگ تاریخی، علمی، مدنی تایدان آیریلماز باغلی‌دیغی‌نینگ آیدینگ سبوت نامه‌سی‌دیر.
تورکمن عرب الفباسینا گچیرن: امان دوردی نساری
(امانلی)
*** *** ***
منبع:
مارقوش / دايرة المعارف جامع ترکمن‌هاي جهان
www.margush.ir
استفاده از مطالب سايت با قيد منبع مانعي ندارد.
بنا به اطلاعاتی که از فولکور و ادبیات شفاهی قوم خویش دارم لازم می دانم برخی از آنها را به اطلاع تان برسانم:
لاله لر:
قایرامیز دن سیل آقیار
سیقدیریپ آطین یاقیار
جانیم جبار اوغلانی
گوزه نک دن گوز قاقیار
گوزه نک دن گوز قاقما اوغلان
گوزینگ یاشینگ دوکما اوغلان
اول قیز سانگا بریلمز
ایچینگ باغیرینگ یاقما اوغلان.
سویت گره ک قایماق گره گ
قایماقی یایماق گره ک
یادا قیزین بره نینگ
گوزینی اویماق گره ک.
یالیق اوجی قیغین نیق
شکر دودیم اوجینا
شکر دن شیرین دیل لی
گلسین اوبانگ اوجینا.
داغ باشیندا اود یانیار
کووه لأنیپ باشی یانیار
یادا قیزین بره نینگ
یوره گینینگ باشی یانیار.
هننه یارا هننه یار
بیل قوشأقیم سننه یار
جاهانی جاهیل آلسا
منینگ گوونیم سننه یار.
آغاچ آغاچا باقار
آرأسیندن چای آقار
تازه یاری گوره ن دأ
کؤینه یارا کیم باقار.
سوو سیردیم کنار بیلن
آلما ییقدیم نار بیلن
منینگ آرمانلی جانیم
اؤینأمأدینگ یار بیلن.
چارخ ووردیم چای دأکی لره
ییقنأنسین اؤی داکی لر
تهران داش دیر گللجه
اؤنکی گؤچ دیر گللجه
تهران داکی اؤغلال لأنگ
لاوی کج دیر گللجه.
چیلیم چکه چیلیم چک
اؤدین سؤندیر کولین چک
یادا قیزین بره نینگ
ینگسه سیندن دیلین جک.
آی دوغیپ دیر حاط یالی
یاغیرلری چیت یالی
کؤپ گلمه گین کؤره کن
ینجی لرسینگ ایت یالی.
قایرا قایرا باقار من
دسته داراق قاقار من
شؤل قایرانی گؤرمه سم
إریگ بؤلیپ آقأر من.
أن شاءالله اگر بخت یار باشد می توانم لأله لر و هوودی های بسیاری به پیش آورده و به قلم در کشم.