مارقوش / بهمن مرادی: ظهور مختصات هنری در موسیقی می‌تواند تابع شرایط و عوامل گوناگونی باشد.خصوصیات درونی انسان از قبیل ذوق، خیال، اندیشه عشق و عرفان همچنین عوامل خارجی مانند حوادث تاریخی و اجتماعی می‌تواند از شاخصهایی باشد که در کیفیت بروز هنر تاثیر می‌گذارند.
این عوامل همواره برای هر شخصی متفاوت و متنوع بوده و نیز برای هر قوم و اجتماعی خاصیتهای خود را داراست. امکان دارد این مجموعه بر پیدایش سنتهای هنری ملتها تاثیرهای مختلف بگذارد. این وجوه تمایز را در دو مکتب هنری شرق و غرب آشکارا می‌توان دید.
ترکمنها نیز به عنوان ملتی اصیل با دارا بودن فراز و نشیب‌ها و تحولات اجتماعی فراوان سنت هنری مخصوصی را صاحب شده اند که بروز آن در موسیقی بیشتر مشخص است.
موسیقی این ملت از جهات فراوانی قابل بحث و بررسی است. از هر سو که وارد شویم با دستی پر باز خواهیم گشت. هنریست عمیق، درونی و پر محتوا با ریتمها و نغمات پیچیده و کاملا مستقل. اگر چه هنرهای عمیق وپیچیده کمتر مورد توجه عموم قرار می گیرد ولی این موسیقی چنین نیست. جهت ارایه آن نیازی به واسطه قرار دادن آلات موسیقی غرب ندارد و به همین فرم اصیل مورد قبول عامه مردم دنیاست و در جشنواره های مختلف موسیقی از طرف مردم و اساتید فن بسیار استقبال شده است که نشان طبیعی وهمنوا بودن با نوای درونی انسانهاست .هنریست که از دل فرهیختگانی در بطن مردمی با فطرت انسانی پاک در طی قرنها ظهور نموده و از فراز قله احساس به سوی آسمان ادراک بال می‌گشاید. استاد فقید ملی تاجمراد تعبیر زیبایی دارد: موسیقی ترکمن عمارت عظیمیست که تنها خرابه ای از آن باقی مانده. ولی به اعتقاد نگارنده گنجهای فراوانی در این خرابه نهفته است.
در این مختصر توضیحاتی نیز در خصوص آشنایی با اصطلاحات موسیقی ترکمن داده می‌شود:
تامدیرا، قیجاق (نوعی کمانچه)، یدی بوغون (نی)، دیللی تویدوک (نوعی نی‌لبک) و قوپوز (زنبورک) از آلات موسیقی متداول و سنتی ترکمن است از این بین تامدیرا رشد فزاینده ای داشته و آلت موسیقی رسمی و اصلی محسوب میگردد تقریبا تمامی مقامات متعلق به آن می‌باشد. مشهور است که اساتید بدون وضو آن را بدست نمی گرفتند. تعداد مقامات دقیقا مشخص نشده است. آق مراد چاریف هفت مقام را اصلی و بزرگ می‌داند که عبارتند از: مقام قونگور باش، مقام گوگ دفه، مقام ارککلیک، مقام آیریلیق، مقام ساریا، مقام شادیللی، مقام برکلی چوقای.
تامدیرا چهارده نغمه دارد که به آن پرده گویند اولین پرده یا به قول فارابی نغمه نخست بدون گرفتن زه نواخته می شود که همان فاصله خرک تا شیطانک است وبه آن شیطان پرده گویند پس از آن پرده ها به ترتیب عبارتند از: باش پرده، نوایی، یوقارقی آچیق، یوقارقی قیامت، بأش، زارین (گؤکلنگ)، آشاقی آچیق، ترکمن، اوغرین (اوغروجا)، گونی، آشاقی قیامت، کیچی شیروان، شیروان.
بعد از آن پرده دیگری بسته نشده است ولی گاهی از نغمات بعدی آن نیز استفاده می‌شود و کلا اولوم پرده نام دارد.
تامدیرا اگرچه ساز ساده ای به نظر می‌رسد ولی مقامات فوق العاده ای باآن نواخته می شود. این مقامات در چهار دستگاه مخمس . قیریق‌لار. تشنید و نوایی جای می‌گیرد .
دستگاه کلمه ای است فارسی مرکب از دست و گاه یعنی مکان یا زمانهای دست.به عنوان مثال در دستگاه نوایی انگشت (دست) مشخصا بر روی پرده نوایی و سایر پرده هایی که مختص این دستگاه است قرار می‌گیرد. در سایر دستگاه ها نیز چنین است .این زمینه را برای مقام دستگاه نامیده اند .
مقام خود زمینه ی اصلی برای نواختن قطعات موسیقی در سازهایی مانند تامدیرای ترکمن است . پس قطعات در موسیقی ترکمن در زمینه یا بسترمقام نواخته می‌شود و کلیه مقامات ترکمنی نیز در زمینه یا بستر چهار دستگاه فوق اجرا می‌شود .گاه مقامی در زمینه دو. یا ندرتاً سه دستگاه نیز نواخته میگردد.
قاقیم، همان ریتم است پیچیدگی و زیبایی در قاقیم ها جالب و اکثرا منحصر به تامدیرای ترکمن است . قاقیم بعضی مقامات نیز منحصر به فرد است مانند قاقیم در مقام خومارآلا.
آیدیم‌ها یا آوازها نیز در این چهار دستگاه جای میگیرند و چهار سبک اصلی دارند که به آنها یوْل گویند. یول‌های کنونی عبارتند از:
1- آخال،
2- سالیر-ساریق،
3- دامانا،
4- یموت –گوکلنگ،
5- چودور.
یول‌ها از روش‌های موجود در طوایف منشعب و رشد یافته‌اند. سخی جبار، اوده نیازنوبت، دوردی باغشی، مختومقلی قارلی و پالتا باغشی به ترتیب از اساتید فقید یول‌های فوق بودند.
مردم ترکمن موسیقی‌شان را بسیار دوست دارند و بسیار شب‌ها که با آن صبح می‌کنند. عشق‌هایشان با شیرین‌شکر شعله‌ور می‌شود و غم‌هایشان با کج‌پلک تسکین می‌یابد. مقاماتی چون یاندیم، آت چاپان و دیلیم قیریق تاریخ‌شان را بدوش می‌کشد و خاطره بزرگانی چون مشرب، فراغی و ملانفس را جاودانه می‌سازد.
منبع : سایت نسب‌شناسی طوایف ترکمن
www.shejere.com
مارقوش ترکمن صحرا / دایرة‌المعارف جامع ترکمن
www.margush.ir
اخذ مطالب سایت مارقوش ترکمن صحرا با درج نام سایت بلامانع است
