تعاریف میراث فرهنگی

تعاریف میراث فرهنگی

ميراث فرهنگی
به آثار مادي و معنوي به جامانده از گذشته گفته مي‌شود كه بر هويت فرهنگي يك جامعه انساني دلالت دارد و از آن جهت قابل توجه است كه در شناخت زندگي گذشتگان مفيد و مؤثر است و براي مطالعه جوامع، اقوام، و ملل گوناگون، و نيز بازشناسي آثار مادي تمدن‌ها و سير تشكيل و تكامل آنها سندي باارزش به‌شمار مي‌آيد. “اموال فرهنگي به اموال منقول و غيرمنقولي اطلاق مي‌شود كه از نظر ميراث فرهنگي يك كشور، واجد اهميت فراواني باشد…”.

میراث فرهنگی چیست؟
تا کنون شاید بارها این سؤال را از خود پرسیده باشیم ولی به جواب مستدلی برای آن نرسیده باشیم. به این منظور لازم است تا با مراجعه به منابع معتبر به تعریف کاملی از میراث فرهنگی دست یافت.

برای معرفی میراث فرهنگی بهتر است که ابتدا میراث و فرهنگ تعریف شود :

میراث: به طور کلی به هر چیزی که از پیشینیان به آیندگان آن ها برسد، گفته می شود.

فرهنگ: به مجموعه دستاوردها، ارزش های معنوی و مادی جامعه بشری گفته می شود که در طول تاریخ به وجود آمده مثل روابط اجتماعی، هنر، فلسفه، اخلاق، علم، تکنیک و…

اما میراث فرهنگی: به مفهوم جدید، حاصل روند تحول جامعه جدید، ارزش ها و نیازهای آن است، به عبارت دیگر به کلیه آثار باقی مانده از گذشته که دارای ارزش فرهنگی باشد نیز گفته می شود، هر اثر باستانی میراث فرهنگی محسوب می شود اما هر میراث فرهنگی جز آثار باستانی نیست.

معنای میراث فرهنگی در اساس نامه تشکیل سازمان میراث فرهنگی (1364)، این طور آمده است: به کلیه آثار باقیمانده از گذشته که نشان دهنده خط سیر انسان باشد و باعث عبرت انسان ها شود. و در قانون اساسی ایران، عناصر تشکیل دهنده میراث فرهنگی یک کشور، آثار فرهنگی – تاریخی نامیده می شوند که به طور کلی به دو بخش میراث مادی و میراث معنوی تقسیم می شود.

میراث فرهنگی معنوی شامل شخصیت های علمی ، فرهنگی و آیین ها و افکار فرهنگی است.

میراث فرهنگی مادی شامل آثار منقول و آثار غیرمنقول است، آثار منقول به آثاری گفته می شود که قابل انتقال و جابه جایی باشند مانند آثار موزه ای، یافته های باستان شناسی و…

آثار غیر منقول شامل : مجموعه های تاریخی، بناهای تاریخی، محوطه های باستانی، شهرهای تاریخی و تزئینات وابسته به معماری است

اما آیا میراث فرهنگی همان ثروت فرهنگی است؟

نکته قابل توجه این است که تمامی ثروت های فرهنگی جزء میراث فرهنگی اند اما تمام میراث فرهنگی ثروت فرهنگی نیستند، اما میراث فرهنگی را می توان به ثروت فرهنگی تبدیل کرد.

میراث فرهنگی در میان عموم مردم به چه معناست؟ بیشتر ما با شنیدن واژه میراث فرهنگی یاد سازمانی می افتیم که به نوعی مسئول نگهداری موزه ها ( به همراه آثارشان)، مجموعه های تاریخی، بناهاو سایر آثار ارزشمندی است که از دوران مختلف تا امروز برای ما و آیندگان باقی مانده است. اما با توجه به مطالب بالا این معنی به تنهایی کافی است؟ پس خود میراث فرهنگی بدون تعلق به سازمان خاصی موجودیت ندارند؟ پس چرا بسیاری از آثار فرهنگی درون مجموعه های خصوصی نگهداری می شوند یا مر بوط به سازمان دیگری مانند حج و اوقاف هستند؟

آیا تا کنون از خود پرسیده ایم که ظرف گلی ای که دست به دست از بزرگان خانواده به دست ما رسیده هم جزء میراث فرهنگی محسوب می شود؟ اگر جواب منفی است پس چرا آن را دست به دست می کنیم؟ چرا مهم است که حتما آن را سالم به دست آیندگان مان برسانیم؟

اما اگر جواب مثبت باشد، آیا تابه حال از خود پرسیده ایم که برای این اثر فرهنگی چه کرده ایم؟ همان طور که همه می دانیم تمامی مبادلات در این روزگار دو طرفه است، اگر اثر فرهنگی نشان دهنده فرهنگ پیشینیان ما است پس ما برای اثر فرهنگی چه هستیم؟ اگر اثر فرهنگی ارزشمند است چون تنها جسم آن نیست که ارزش دارد، بلکه کلی اندوخته فرهنگی با خود دارد که برای آن معنویت است که آن را دست به دست می کنیم، پس ما برای این سند زنده تاریخ چه باید بکنیم؟

چرا اگر همین اثر را درون یک موزه درون ویترین ببینیم برایمان جالب می شود که حتما آن را خوب ببینیم و اصلا برای دیدن همان اثر ممکن است ماه ها برنامه ریزی کنیم تا به موزه یا … برویم، که اگر در بیرون از خطوط مرزی ایران هم باشد باز بیشتر مورد استقبال ما قرار می گیرد. اما چرا همان اثر زمانی که در دستان ماست این گونه مهربان نیستیم؟ چرا بیشتر به ارزش های فرهنگی نهفته در این آثار بها نمی دهیم؟

بی تفاوتی ما به آثار فرهنگی مان به گونه ایست که برای خود اثر موجودیتی قائل نیستیم و حتی در ذهن خود تعریفی که داریم بسیار کلی و سازمانی است، مانند این که در تعریف کتاب، تنها به ناشر آن توجه شود، پس خود کتاب و نویسنده چه می شوند؟

برای هر یک از ما پیش آمده است به طور کاملا اتفاقی پا به منطقه ای گذاشته ایم که پر از تکه سفال های تاریخی است، چرا بیشتر از این که به فکر سامان دادن این تکه ها باشیم به فکر برداشتن غنیمت از آنیم؟ اگر جام طلایی در این منطقه پیدا کنیم چه کار می کنیم؟ برای خود بر می داریم؟ تحویل سازمان مربوطه می دهیم؟ یا آن را در جای خود رها می کنیم؟ اگر اثری فرهنگی است پس متعلق به تمامی انسان هایی است که در این جهان هستند، یعنی روزی خالق این اثر آن را برای دیگر انسان ها خلق کرده است. پس بزرگ تر ببینیم و بدانیم که ما هم می توانیم وظایفی در برابر آثار فرهنگی داشته باشیم، ممکن است امروز این وظیفه را با نمایش درست آن به تمامی انسان ها انجام دهیم و فردا با نگهداری و حفاظت آن در برابر غارتگران به گونه ای دیگر خدمتی به این اثر فرهنگی کرده باشیم.

آن چه اهمیت دارد برخورد درست ما به عنوان یک انسان در هر جای دنیا، با این آثار است.

میراث دیجیتال
ميراث ديجيتالی شامل اسنادي از تمام قسمت‌هاي جهان است كه از انواع مدارك موجود در همه زبان‌ها و همه زمينه‌هاي دانش به‌صورت ديجيتالي درآمده و يا از ابتدا به‌صورت ديجيتالي تهيه شده است و شكل ديگري ندارد شامل متن، پايگاه‌هاي اطلاعاتي، تصاوير ثابت و متحرك، اطلاعات شنيداري و گرافيكي، همين‌طور نرم‌افزارهاي مربوط به آن كه به‌صورت پيوسته يا غير آن تهيه شده است”.
ميراث فرهنگي معنوی
ابتكار ديگر، اعلام روز جهاني موزه‌ها در سال 2004 از سوي شوراي بين‌المللي موزه‌ها (ايكام) به‌عنوان ميراث فرهنگي معنوي است، كه با هدف تأكيد بر اهميت ميراث فرهنگي غيرمادي و ناملموس انتخاب شده است. ميراث فرهنگي معنوي از دهه هفتاد ميلادي (1973) براي حفاظت از فولكلور مورد توجه كشورهاي عضو يونسكو قرار گرفت پيش از آن نيز در 1967 در اصلاحيه عهدنامه برن براي حراست از آثار ادبي و هنري از طريق قوانين حقوق مالكيت معنوي مطرح شده بود. مصاديق ميراث فرهنگي معنوي عبارتند از: زبان، دانش سنتي، اساطير، فولكلور، و مناظر فرهنگي. فرايند جهاني شدن در عرصه‌هاي اقتصادي، اجتماعي، و سياسي كه رشد سريع فناوري ارتباطاتي و اطلاعاتي آن را تقويت مي‌كند بازتاب‌هاي فرهنگي بسيار مهمي دارد. فرهنگ جوامع كوچك‌تر، به‌ويژه گنجينه فرهنگ روايي و سنن شفاهي، تحت‌تأثير فرهنگ غالب، به‌شدت رنگ مي‌بازد. از اين‌رو، جهاني‌سازي را عامل يكسان‌سازي فرهنگي مي‌دانند. بنابراين حفظ ميراث فرهنگي معنوي، به‌منظور بقاي فرهنگ‌هاي محلي و بومي براي استمرار تنوع فرهنگي در جهان، امري ضروري است. به‌همين سبب، يونسكو اين هدف را به‌عنوان يكي از اولويت‌هاي راهبردي در عرصه بين‌المللي فرهنگ با جديت دنبال مي‌كند.
میراث طبیعی
بر اساس تعریف مبنایی ارایه شده در کنوانسیون 1972 یونسکو میراث طبیعی به تشکل های فیزیکی، زیست شناختی و زمین شناختی، محل زیست گونه های گیاهی و جانوری در معرض خطر و مناطق دارای ارزش علمی و حفاظتی و زیباشناسی اطلاق می شود. پدیده ها یا مناطق مورد اشاره که اصطلاحا اموال طبیعی نامیده می شوند براساس ضوابط مشخصی به عنوان میراث جهانی در نظر گرفته خواهند شد که عبارتند از: نمونه های برجسته ای که معرف مراحل عمده سیر تحول زمین هستند. از جمله نشانه ها و مدارک مربوط به شیوه های زیست، فرآیندهای هنوز فعال زمین شناسی در تحول و شکل گیری زمین یا عناصر زمینی، آثار رویدادهای مهم، نمونه های شاخص معرف فرآیندهای بوم شناختی، زیست شناختی مربوط به تحول بوم سازگان های آب شیرین، بوم سازگان های دریایی یا ساحلی و اجتماعات گیاهی و جانوری، آثار معرف پدیده های طبیعی یا حوزه هایی طبیعی استثنایی و اهمیت زیباشناختی دارند، زیست گاه های طبیعی که از نظر حفظ تنوع زیست شناختی اهمیت بسیار دارند، از جمله آن دسته ای که در برگیرنده گونه های در معرض خطرند و از جنبه علمی یا حفاظتی ارزش جهانی استثنایی دارند.
میراث ناملموس
طبق مفاد بند دوم کنوانسیون 2003 یونسکو، «میراث فرهنگی ناملموس»، این گونه تعریف می‏شود: «رویّه‏ها (عُرف‏ها)، نمادها، دانش‏ها، مهارت‏ها، ابزارها، اشیا، آثار هنری و مکان‏های مرتبط با آنها، که جوامع و افراد، آنها را بخشی از میراث ناملموس خود می‏شناسند و همواره از نسلی به نسلی دیگر منتقل می‏شود و پیوسته به وسیله انسان‏ها و جوامع و گروه‏ها در پاسخ به محیط اطرافشان و در تقابل با طبیعت و تاریخشان خَلق می‏شود و سازگار با مفاد حقوق بشر بین‏المللی و شرایط احترام متقابل میان جوامع، گروه‏ها و اشخاص باشد.
هر چند هنوز تعریف جامعی از «میراث ناملموس» ارائه نشده است، ولی با تأمل در مفاد بند دوم کنوانسیون – که ذکر کردیم – می‏توان فهرست مفیدی از حوزه‏هایی که در آنها میراث فرهنگی ناملموس، بارز و روشن است، ارائه داد.
1- رویّه‏ها، نمادها و سنن شفاهی، به انضمام زبان، به عنوان حاصل میراث فرهنگی ناملموس ؛
2- هنرهای نمایشی، از جمله: تئاتر، موسیقی، قصه‏خوانی، حرکات موزون و … ؛
3- آداب و سنن اجتماعی، آیین‏های مذهبی، مراسم جشن و شادی، اعیاد و … ؛
4- دانش و تجربیات انسان در تعامل با طبیعت و جهان ؛
5- حرفه‏ها و صنایع دستی و آثار هنری ؛

منابع:
1- یونس صمدی/ میراث فرهنگی در حقوق داخلی، جلد اول/معاونت معرفی و آموزش/ بهار 1382
2- پیش نویس منشور ملی حفاظت از میراث فرهنگی جمهوری اسلامی ایران/ اسفند 1378

گردآوری و تنظیم: یاشار نیازی / مارقوش ترکمن صحرا
شرکت بازرگاني و گردشگري
www.margush.ir

گنبد کاووس – پاساژ شهرداري، واحد 12
Tel: 0172 – 222 12 28
TelFax: 0172 – 229 14 49
Mobile: 0939 229 14 49

استفاده از مطالب سايت با قيد منبع مانعي ندارد.