جشن نوروز در میان ترکمن ها
مراسم گرامیداشت نوروز در ترکمنستان که از دیر باز مرسوم است، اکنون و پس از گذشت 20 سال از استقلال این کشور رنگ و بوی خاصی پیدا کرده و هر ساله بر اهمیت آن افزوده می‌شود.
در عشق آباد، عید نوروز در ترکمنستان با توجه به پیشینه آن که در این مرز و بوم صدها سال قدمت داشته، اکنون به همت دولت این کشور رنگ و بوی خاصی به خود گرفته است و پر شور تر از همیشه برپا می‌شود.
“قربانقلی بردیمحمداف”، رئیس جمهور ترکمنستان در سخنرانی خود در جشن جهانی نوروز که سال گذشته در تالار وحدت برگزار شد، با اشاره به ثبت جشن جهانی نوروز در فهرست جشن‌های جهانی گفت: این مسئله باعث افتخار است و ما کشورهای عضو، تصمیم گرفته‌ایم که این جشن را هر سال در یک کشور برگزار کنیم.
وی اظهار داشت: باید این جشن در فضای باز و با مراسم ملی و سنتی برگزار شود و نوروز را به عنوان جشن مشترک ملت‌های منطقه و باشکوه خاصی آن را برگزار کنیم.این اظهارات رئیس جمهور ترکمنستان در مراسم جشن جهانی نوروز در ایران، در واقع چراغ سبزی برای برگزاری هر چه باشکوه‌تر این جشن باستانی در خاک ترکمنستان شد.
ترکمنها پس از استقلال ترکمنستان هر سال آداب و رسوم نوروز را باشکوه‌تر از سالهای قبل برگزار می‌کنند و هم اکنون همه شهرها و روستاهای ترکمنستان آذین بندی شده است.
رسانه های ترکمنستان در این روزها به استقبال عید نوروز رفته و برنامه‌های شاد و هنری پخش می‌کنند و محتوای موسیقی ترکمنها در این ایام نیز اشعار خوانندگان ترکمنی درباره رویش مجدد گیاهان، زنده شدن طبیعت و گل و گیاه است.
دید و بازدید مردم بخصوص به دیدار بزرگترها رفتن از آداب و رسوم ترکمنها است و این امر به گونه گسترده در این ایام انجام می‌شود.همچنین برپایی جشن عروسی از دیگر رسوم این روزهاست که نوعروس‌های زیادی در این ایام به خانه بخت می‌روند.
مسابقات اسب دوانی و اجرای نمایشنامه ها براساس کتب تاریخی ترکمنها از جمله برنامه‌های دیگر ویژه ایام نوروز در اقصی نقاط ترکمنستان است.ترکمنها در این ایام، غذاهای محلی خاصی همچون نوروز کچه، نوروز بامه و سمنو طبخ و آن را بین مردم توزیع می کنند.
آیین‌های عمومی نوروزی در ترکمنستان به طور معمول در میادین اصلی شهرها و روستاها برگزار می‌شود و مردان و زنان جوان ترکمن نیز در روزهای جشن، بازی‌ها و سرگرمی‌های ویژه‌ای از جمله سوارکاری، کشتی، پرش برای گرفتن دستمال از بلندی، مسابقه خروس جنگی، شاخ زنی قوچ‌ها و بازی شطرنج برگزار می‌کنند.
جمعیت زیادی از مردم در هنگام برگزاری این بازی‌ها و سرگرمی‌ها در محل جمع شده و با تشویق‌های گرم و هیجان برانگیز خود رونق خاصی به این مسابقات می‌دهند.
فارس‌زبان‌ها، بلوچ‌ها و کرد زبان‌های ترکمنستان نیز در این ایام آداب و رسوم خاص خود را انجام می‌دهند که ترکمنها علاقه زیادی به آداب و رسوم ایشان نشان می دهند.
آنان سفره‌های هفت سین گسترده‌ای پهن می‌کنند که همه اقشار مردم ترکمنستان بخصوص ترکمن ها، روس ها، تاتارها، ازبک ها و ارمنی ها را به خود جلب می کند.
طبق تقویم ملی ترکمنستان جشن عید نوروز در روزهای 21 و 22 مارس به مدت دو روز برگزار شده و این روزها در این کشور روز تعطیل رسمی است.
همچنین در این روزها، آئین های مردمی نوروز که با پشتیبانی دولت ترکمنستان برگزار می‌شوند مشتاقان بسیاری دارد.آیین‌های شاد جشن نوروز در ترکمنستان با افروختن آتش نوروز در منطقه خوش آب و هوای ” آنو” در 20 کیلومتری عشق‌آباد هر سال در 20 الی 21 مارس برگزار می‌شود که تمامی هزینه های این مراسم را دولت این کشور بر عهده دارد.برپایی آلاچیق های ترکمنی، نمایشگاه صنایع دستی و مردم شناسی، مسابقه کشتی، سوارکاری، پذیرایی با انواع غذاهای ترکمنی، بازیهای بومی و … بخشی از مراسم رسمی نوروز در ترکمنستان است که در آن علاوه بر اقشار مختلف مردم این کشور دیپلماتها و سفرای خارجی مقیم عشق‌آباد نیز حضور دارند.
نصب تاب‌های بسیار بزرگ نیز در این دشت شرایط مناسبی برای گردش و تفریح مردم به ویژه جوانان ترکمن فراهم آورده می آورد.جشن‌های نوروز در تمامی شهرها و شهرستان‌های ترکمنستان با شور و شوق فراوان جشن گرفته می‌شود.
آشپزی زنان ترکمن
زنان ترکمن از روزها قبل از نوروز اقدام به طبخ انواع شیرینی و خوراکی‌های شیرین که سمنو حتماً یکی از آنهاست، می‌پردازند.
از غذاها و شیرینی‌های سنتی و محلی ترکمنها نوروز کچه، نوروز بامه است که جای خاصی در سفره‌های نوروزی ترکمنها دارد. مردم ترکمنستان دراین روزها با پختن غذاهای معروف نوروزی مانند: نوروز کجه، نوروز بامه، سمنی (سمنو) و اجرای بازیهای مختلف توسط جوانان ترکمن حال وهوای دیگری به این جشن و شادی می‌دهند.
مسابقات ورزشی ویژه ایام نوروز
آیین‌های عمومی نوروزی در ترکمنستان معمولاً در میادین اصلی شهرها و روستاها برگزار می‌شود و مردان و زنان جوان ترکمن نیز در روزهای جشن، بازی‌ها و سرگرمی‌های ویژه‌ای از جمله سوارکاری، کشتی، پرش برای گرفتن دستمال از بلندی، برپایی جنگ خروس، شاخ زنی قوچ‌ها و بازی شطرنج برگزار می‌کنند.
به هنگام انجام این بازی‌ها و سرگرمی‌ها، ترکمنها زیادی در محل جمع می‌شوند و با تشویق‌های پی درپی به این مسابقات رونق خاصی می‌دهند. پوشیدن لباس نو، دید و بازدید و پریدن از روی آتش از دیگر رسوم ترکمنها در ایام عید نوروز است.
در موقعیت فعلی که کشور ترکمنستان در صدد احیای دوباره آداب و رسوم قدیمی‌می‌باشد، برگزاری عید نوروز به عنوان جشن ملی در این کشور نشان از توجه مقامات ترکمنستان به این امر دارد.در بین ترکمنها ضرب ا‌لمثل معروفی هست که می‌گوید: «ییلینگ گله‌نی نوروزدان بللی (نوروز فرا رسیدن سال نو را نوید می‌دهد)»
استفاده عامه مردم ترکمن از این ضرب‌المثل، حاکی از اهمیت والای عید نوروز آن کشور است. عید نوروز جشن کشاورزانی که آذوقه مردم را تأمین می‌کنند نیز محسوب می‌شود، به همین دلیل کشاورزان دامنه‌های کوه «کوپت داغ» و همچنین کناره‌های آمو دریا آن را با عظمت خاصی جشن می‌گرفته‌اند، البته این تأثیر به مناطق دامداری نیز رسیده است.
زیارت اماکن مقدس، غذاهای سنتی و فولکلور ترکمنی در عید نوروز
پاره‌ای از رسم و رسوم عید نوروز که خاص ترکمنها می‌باشد به این جشن جنبه ملی می‌دهد. مثلا پختن غذاهایی همچون «نوروز کؤجه» (کاشه نوروزی)، «نوروز یارما» و یا تهیه «سمنی» (سمنو) و اجرای بازیهای مختلفی توسط جوانان ترکمن مانند: «مونجوق آتدی» (انداختن منجق – دانه منجق) که از سالهای دیرین مرسوم می‌باشد.
مردم منطقه «قاری قالا» (یکی از بخش‌های شهر قزل آروات) زیارتگاه موجود در آنجا را همانند «بولاماقلی اولیا» و «قیز بی‌بی‌جان» به نوروز ارتباط می‌دهند به این‌صورت که طبق یکی از روایات رایج در بین اهالی منطقه، دختری بنام «بی‌بی جان» در نوروز مشغول تهیه «سمنو» بوده، یکی از حاکمان که عاشق او بوده قصد آزار و اذیت بی‌بی‌جان را می‌کند.
در این هنگام بی‌بی جان مصرانه از خداوند لایزال استمداد و کمک می‌طلبد. به قدرت خداوند، زمین ما بین حاکم و بی‌بی جان دو تکه می‌شود، دیگ حاوی سمنو نیز وارونه شده و می‌ریزد. به همین دلیل این زیارتگاه را «بولاماقلی اولیا» (بولاماق: هر غذایی که با ترکیبات مختلف درست شده و به صورت مایع باشد را گویند) نام نهاده‌اند.
در کنار آن زیارتگاه «قیز بی‌بی جان» نیز قرار دارد. مردم بومی هر سال در عید نوروز، برای زیارت به این مکان می‌آیند و با قربانی کردن گوسفند و دادن صدقه و شکرانه در موقع خشکسالی از خداوند درخواست باران می‌نمایند.
تهیه «سمنو» نیز دارای روش مخصوصی می‌باشد، به این طریق که خوشه گندم را خرد کرده و روی آن آب و آرد می‌ریزند و دیگ را می‌جوشانند و از شب تا صبح در دیگ را باز نمی‌کنند و چنین می‌پندارند که صبح زود هر کسی قبل از همه در دیگ را باز نماید جای انگشت «بی‌بی فاطمه» (حضرت فاطمه زهرا (س) را خواهد دید. ضمناً در ترکمنستان یکسری از آداب و رسوم که از نسلهای قبل به یادگار مانده و هنوز نیز ادامه دارد که عبارتند از: “اسبدوانی، کشتی‌گیری، پرش برای گرفتن دستمال از بلندی، مسابقه خروس‌جنگی‌ها و شاخ‌زنی میش‌ها، شطرنج بازی، مهره‌بازی، تاب بازی، دید و بازدید (تبریک‌گویی) عید به صورت گروهی.”
سبک و شیوه شاعرانه و فلکلوریک رایج در بین ترکمنها به نام «مونجوق آتدی» نیز اساساً در ارتباط با نوروز می‌باشد، به این ترتیب که دخترهای جوان (معمولا شبانگاهان) جمع می‌شوند و در یک کاسه یا ظرفی منجق‌های خود را یک به یک می‌اندازند. دختری که‌ظرف حاوی منجق را نگهداشته، ظرف را بالای سر دخترها برده و منجق‌ها را با هم‌مخلوط می‌کند و یک بند شعر می‌خواند، آنگاه یکی از منجق‌ها را از ظرف بیرون می‌آورد، منجق متعلق به هر دختری باشد، معنی آن بند شعر گفته شده را در ارتباط با او قلمداد می‌کنند، یعنی بند شعر سروده شده در واقع ندای آن دختر محسوب می‌شود، گویا اینکه آرزوها و آمال آن دختر با شعر سروده شده مطابقت دارد.
بعضی از بندهای شعر مونجوق آتدی:
نوروز گلدی بو گیجه
قیزلار آتارلار بیجه
کیمینگ بیجه‌سی چیقسا
بیریگر سن «نوروز کؤجه»
ترجمه: امشب نوروز فرا رسید. دخترها طالع آزمایی می‌کنند. طالع هر کسی درآید، نصیبش یک ملاقه «کاشه نوروزی»
یا اینکه:
باشلاندی قیز باشلاندی
کأسأ مونجوق تاشلاندی
سؤز آیدیجی گلیپدیر
بویداشینا بوشلادی
ترجمه: شروع شد دخترها، شروع شد. منجوق کاسه انداخته شد. خواستگار آمده‌است، به دوستش مژده داد.
باز هم:
قاینادارلار سمنی
توربا دورتدوم تمنی
بیلدیم آیرالیق اکن
همه درددن یامانی
ترجمه: سمنو را می‌جوشانند. سوزن (جوال دوز) را در توبره فرو کردم. فهمیدم‌جدایی است که از همه دردها بدتر است.
باز هم:
نوروز گلدی، یاز گلدی
قارغا گیتدی، غاز گلدی
جمله جهان لاله‌زار
آیدم گلدی، ساز گلدی
ترجمه: نوروز آمد، کلاغ رفت و غاز آمد. تمام جهان لاله‌زار، آواز آمد، ساز آمد.
در عشق‌آباد، روزگاری مردم ترکمنستان سالشان با بهار طبیعت آغاز می‌شد و دلشان با تازگی و طراوت طبیعت تازگی می‌یافت.آنان در آن ایام فرصت می‌یافتند که چند روزی دست از کار بکشند و به مبارکی پایان یافتن دوران سرما و خشکی و رسیدن هوای روح بخش بهاری به جشن و شادمانی بپردازند اما مدتی بود که مردم ترکمنستان تحت تسلط حکومت شوروی از آداب و رسوم خود دور نگه داشته شده بودند.
اگر چه این سیاست نتوانسته بود خاطرات نوروزی را از صحنه زندگی مردم بزداید بلکه همچنان مردم ساکن در این دیار ، نوروز را گرامی ی‌داشتند و مراسم آن را بر پا می‌کردند.
این در حالی است که نوروز از سال 1382 ه.ش نوروز در ترکمنستان رنگ دیگری یافته است، چرا که رئیس جمهور سابق این کشور(صفر مراد نیاز اف) که به آداب و سنن مردم سخت پایبند بود و به احیای آن‌ها به طور جدی اعتقاد داشت ، فرمان شایسته‌ای را صادره کرده است و تعطیلات عید نوروز را به 3 روز افزایش داد.
نوروز در ترکمنستان آداب و تشریفات خاصی دارد که برگزاری جشن‌ها و کنسرت رسمی در تالار اصلی شهر عشق آباد و برگزاری جشن های رسمی در تمام استان‌ها و شهرها و حتی روستاها یکی از آنهاست و علاوه بر جشن‌هایی که در دانشگاه‌ها، مدارس و حتی مهد کودک‌ها برگزار می‌شود، حضور مردم در پارک استقلال ترکمنستان بسیار چشمگیر است.
دیدن دختران، پسران، کودکان، نوجوانان، پیران و میانسالان با لباس‌های نو و رنگارنگ در این پارک زیبایی مسحور کننده‌ای به این اجتماعات می‌بخشد.
گروه‌های مردم و دانش‌آموزان به صورت گروه‌های شادی‌بخش و هنرآفرین در پارک حاضر می‌شوند و بعضی از آنان لباس‌هایی در بردارند که روزگار گذشته و چگونگی مراسم نوروز را در آن ایام به یاد می‌آورد از جمله پیران سرخ‌پوشی که نوید‌بخش فرا رسیدن نوروزند و هنرمندانی که با لباس‌های زرین خود نمایشگر مجالس امرا و حکام در مراسم نوروزی و سلام عید هستند.
جوانانی که به مناسبت نوروز به شادی می‌پردازند، خادمانی که طبق‌هایی شیرنی و شکلات و انواع میوه‌ها و هدایای نوروزی را در دست دارند این‌ها همه گروه‌های نمایشی و هنری تمرین کرده‌ای هستند که یاد مراسم نوروز را در گذشته زنده می‌کنند.
ازدحام این گروه‌ها و دسته‌ها به حدی است که گاهی هر گروه باید مدتی منتظر بماند تا نوبت هنرنمایی او برسد.
در ایام نوروز شهر “عشق‌آباد” از تردد انسان‌هایی که لباس‌های رنگارنگ سنتی پوشیده‌اند و در خیابان‌ها مشغول قدم زدن و جولان دادن هستند، رنگارنگ و زیبا می‌شود.
آلاچیق‌هایی که در کنار خیابان‌ها و پارک‌ها بر پا شده است و از مردم با شیرینی و شربت پذیرایی می‌کنند از مظاهر دیگری است که در گوشه و کنار شهر به چشم می‌خورد و مردم ترکمنستان آن را فراموش نکرده‌اند.
“نوروز کجه” ، “نوروز یارمه” ، “بش بارماق” ، “باورسک” ، “چوربا” (شوربا) و آش با گوشت و شیر از غذاهای دیگری است که مردم در این روز به پختن و خوردن آن مشغول می‌شوند.
تاب‌بازی، اسبدوانی، کشتی، شطرنج و مهره‌بازی و همچنین برگزاری مسابقه خروس جنگی، شاخ زنی میش‌ها از جمله بازی‌ها و ورزش‌هایی است که این روز مردم را به خود مشغول می‌دارد.
یکی از بازی‌هایی که در نوروز ترکمنستان دختران را به خود مشغول می‌کند، بازی منجق آتدی است که نه فقط یک بازی که یک نوع فالگیری محسوب می‌شود
روش این سرگرمی بدین گونه است که دختران دور هم جمع می‌شوند و یکی از ایشان کاسه‌ای را در دست می‌گیرد و آن را نزد دخترها می‌برد سپس هر دختر در دل نیتی می‌کند و یک منجوق را که نشانه‌ای دارد مشخص می‌کند که منجوق متعلق به اوست و در کاسه می‌اندازد آنگاه یکی از دختران یا زنان به ترتیب یک بیت از شعر بلند منجوق آتدی را می‌خواند و سپس فردی که کاسه را در دست دارد، بدون آنکه نگاه کند یکی از منجوق‌ها را از کاسه بیرون می‌آورد آن منجق متعلق به هر کسی که باشد، بیتی که در آن نوبت خوانده شده مربوط به اوست یعنی وی مطابق بیت خوانده شده خواسته و نیت خودش را تفسیر می‌کند.
برخی از بندهای شعر منجوق آتدی به شرح زیر است:
نروز گلدی، یازگلدی قارقاگلدی، غاز گلدی
اوتوران آدملارا بیلبیلدن آواز گلدی
نوروز آمد، بهار آمد زاغ آمد و غاز آمد
به مردم نشسته ز بلب آواز آمد
مردم منطقه “قری قلا” ، ( یکی از بخش‌های شهر “قزل آروات سابق” یا (سردار امروزی) اعتقادات خاصی درباره زیارتگاه‌های آن منطقه به نام “بولاماکلی اولیا” و “قیر بی بی جان” ، دارند، که تقدس این زیارتگاه‌ها را به نوروز مرتبط می‌سازند.
اینان معتقدند در گذشته‌های دور دختری با نام بی بی جان در این محل زندگی میکرده که یکی از حاکمان عاشق وی بوده در روز نوروز در این محل در حال تهیه سمنو بوده است که حاکم مذکور قصد می‌کند به زور به او دست یابد سپس بی‌بی‌جان به درگاه خداوند دست نیاز بلند می‌کند و گریه‌کنان از او می‌خواهد که وی را از دست حاکم نجات دهد.
در آن هنگام در وسط زمینی که بین بی‌بی‌جان و حاکم قرار داشت شکاف عمیقی ایجاد می‌شود و دیگ سمنو نیز وارونه می‌شود و می‌ریزد خود او نیز احتمالا در همانجا مدفون می‌شود به همین دلیل این مکان را مقدس می‌شمارند و در ایام نوروز بدانجا می‌شتابند و با قربانی کردن گوسفند و پختن غذا صدقه می‌دهند و از درگاه خداوند طلب باران و فراوانی نعمت می‌کنند.
سروده‌های نوروزی:
از جمله ترانه‌های نوروزی ترانه سنتی “شادیوانه” است که گروه‌هایی از جوانان در این ایام دور هم جمع می‌شوند و اشعار آن را به طور دسته جمعی می‌خوانند و بدین طریق اعلام می‌کنند نوروز فرا رسیده است، ترجمه فارسی برخی ابیات این سرود به شرح ذیل است:
“مختوم قلی” می‌گوید: ( ترجمه فارسی)
نوروز که فرا می‌رسد ، جهان رنگین می‌شود
ابرها می‌غرند و کوهساران در مه غرق می‌شوند
بی‌جان‌ها می‌گریند و زندگی پدیدار می‌شود
زمین جامه سبزه به تن می‌پوشد و آب‌های روان جاری می‌شون
زمین گنجینه‌های پنهان خود را آشکار می‌کند
و زبان گنجشک‌ها در منقارش به آواز در می‌آید
بلبلی ندا می‌دهد، تمام جهان آباد است
غرور حاکم مشو که جهان خراب می‌شود
عاشقان خدا همواره زنده‌اند
آنکه عاشق نباشد در عذاب قیامت گرفتار می‌شود
تا بهارست سبزه زار و فراوانی هست
و تا خشم هست قیامت هست، دنیا جایگاه تلاش است
“شیدایی” شاعر دیگر ترکمن می‌گوید: ( ترجمه فارسی):
نوروز فرا رسید و جهان گلستان شد
گل‌ها شکفتند و عندلیبان نغمه سر دادند
سرخوش و شاد باش که هنگام شادی است
روز سیر و گشت و در سبزه زاران است
لاله‌ها شکفتند، صحرا و باغ و بستان شد
نوروز با کرشمه آمد و طبیعت و گلزار شد
رنگ سفید و قرمز و الوان طبیعت را فرا گرفت
از رحمت خداوندی طبیعت سبزه و لاله زار شد
ترجمه فارسی چند بیت از “ملانف” شاعر مشهور ترکمن پایان بخش این نوشته خواهد بود:
شاه و پری و یه سیر و سیاحت رفتند، چمن ریحان است امروز
طوطی‌ها نغمه آواز سر دادند و بلبلان زبان در آوردند امروز
تفاوتی نیست بین شاه و گدا برای همه یکسان است امروز
برده‌ها را بند گشودند، همه جا در امان است امروز
