خویشاوندی در زبان ترکمن
خویشاوندی در زبان ترکمن
مجموعه لغات و اصطلاحاتی که برای بیان روابط خویشاوندی در یک زبان به کار می رود، رابطه تنگاتنگی با فرهنگ مردمی دارد که با آن زبان سخن می گوید. مثلا «آغا» در زبان ترکمنی به دو معنای «عمو» و برادر بزرگتر» است، همچنانکه «اجکه» معنی «عمه» و خواهر بزرگتر» را می رساند.
این عدم تمایز نشان دهنده نظام خانوادگی گسترده حاکم در جامعه ترکمن است. یا به عنوان مثال دیگر ، در زبان ترکمنی (قاقا) به معنای «پدر بزرگ پدری» و «بابا» در معنای «پدر بزرگ مادری» است. در حالی که در زبان فارسی این هر دو معنی با لفظ واحد «پدربزرگ» خوانده می شوند. تفریق این دو معنی زبان ترکمنی شاید نشانه تاکید شدید ترکمن ها بر پدر تباری باشد. تفاوتهایی از این دست موجب عدم تطابق کامل معنایی در حیطه واژگانی است که برای توصیف شبکه خویشاوندی در دو زبان مختلف (همچون فارسی و ترکمنی) به کار می رود.
زبان ترکمنی در بیان روابط خویشاوندی بسیار غنی و ظریف است. استاد عبدالرحمان آخوند تنگلی در این باره می نویسد: «توانایی زبان ترکمنی در توصیف شبکه خویشاوندی در میان دیگر زبان ها (حتی عربی) بی نظیر است.» (فضائل الترکممان ص 87)
مجموعه این واژگان در زبان ترکمنی بسته به لهجه های گوناگون متفاوت است و موارد اختلاف در جای خود توضیح داده خواهد شد. (حروف اختصاری «ی»، «گ» و «ت» به ترتیب لهجه های یموت و گوگلان و تکه است.)
اصطلاخات خویشاوندی را در وهله اول به دو گروه نسبی و سببی می توان تقسیم نمود:
– شبکه اصطلاحات نسبی
1- آتا (دأده) : پدر (ت: قاقا)
2- انه (اجه، نأنه) : مادر ( گ: انه)
3- قاقا : پدر بزرگ پدری (ت: آتا)
4- اجه (انه) : مادر بزرگ پدری
5- بابا : پدر بزرگ مادری
6- ماما : مادر بزرگ مادری (گ: انه)
7- آغا : برادر (بزرگتر) (گ: دویده)، عمو
8- اجکه (اکجی) : خواهر (بزرگتر) (گ: قیزییا)، عمه (گ: بی بی)
9- دایی : دایی، پسر دایی
10- دایزا : خاله، دختر دایی
11- قیز دوغان (اویا) : خواهر
12- ارکک دوغان (قارداش) : برادر
13- اوغوُل : پسر
14- قیز : دختر
15- آغتیق : نوه
16- چاولیق : نبیره
17- یوُِولوُق (سوُولوُق) : نبیره
18- قاولیق : نبیره
19- یاولیق : نبیره
20- تاتلیق : نبیره
21- دوغان اوغلان : عموزاده
22- دولان اوغلان : نسبت فرزندان دو عمو زاده به همدیگر
23- چیقان : پسرخاله، دختر خاله
24- یگن : پسر عمه، دختر عمه، خواهر زاده
25- اینی : برادر (کوچکتر)، برادر زاده (پسر)
26- باجی : خواهر (کوچکتر)، برادرزاده (دختر)
– شبکه اصطلاحات سببی
1- أر (آدمی) : شوهر
2- هلی (ماشغالا) : زن
به اولین همسر «باشداش» گفته می شود.
3- کؤرکن : داماد، شوهر عمه، شوهر خواهر (ت: گییو) (گ: کؤرک)
4- گلین : عروس، زن برادر (کوچکتر)
5- گلئجه (ینگه) : زن عمو، زن برادر (بزرگتر) (گ: گلمی، ینگه)
6- گلین دایزا : زن دایی
7- باجا : باجناق
8- اِلتی : جاری ( و نیز به معنای هوو)
9- گونی : هوو
10- یووورجی : برادر (کوچکتر) همسر (زن یا شوهر)
11- بالدیز : خواهر (کوچکتر) همسر
12- قایین آغا : برادر (بزرگتر) همسر
13- قایین اِکِجی : خواهر (بزرگتر) همسر
14- قایین آتا : پدر همسر
15- قایین انه : مادر همسر
همانگونه که می بینید در زبان ترکمنی بسته به بزرگتر و کوچکتر بودن فرد مورد نظر، برای بیان یک نسبت گاه از دو اصطلاح استفاده می شود. ( مانند یوورجی و قایین آغا) نکته دیگر این که اصطلاحاتی همچون «یووورجی» تنها محدود به معانی ذکر شده نبوده عموما به معنای «اینی» (یعنی برادر (کوچکتر) و پسر برادر و …) با معانی اصطلاحات خویشاوندی دیگر رایج در زبان ترکمنی در ارتباط مستقیم می باشد.
صفت «قایین» سببی بودن رابطه خویشاوندی را می رساند. همچنین صفت « اؤوی» نشان دهنده ناتنی بودن نسبت است، مانند « اؤوی دوغان » (برادر ناتنی) و « اؤوی انه » (نامادری) و …
دوغان (برادر و خواهر) بر سه گونه است:
1- قارنی بیر : از یک پدر و مادر
2- سؤیتلش : از یک مادر
3- آتاداش : از یک پدر
اما ذکر این نکته ضروری است که واژه هایی همچون دوغان تنها در مفهوم خویشاوندی نسبی به کار نمی رود و علاوه بر این مفاهیم، می تواند معانی دیگری را القاء نماید. مثلا «دوغانلیق» (برادر خوانده و …)، « دوغان اوقوشان » (عقد اخوت بسته )، «قیامتلیق دوغان» (برادر اخروی و …)، «امیشن» ( برادر رضاعی و …) که توضیح درباره جایگاه هر یک از آنها در فرهنگ ترکمن در این مختصر نخواهد گنجید.
شهروز آق آتابای
