مارقوش تورکمن صحرا: مجموعه اشعار طنز در پوئم (منظومه شعر) «وعظ آزادی» و «بهشت نامه» که به قلم « دولت محمد آزادی (1695-1760) بین خوانندگان داستان ترکمن از جایگاه ویژه و منحصر به فرد برخوردار می‌باشد. آزادی در مجموعه و دیوان اشعار خود برای اولین بار با زبان ادبیات نزاع بین طایفه ترکمن ها و نیز حوادث دلخراش در جامعه و بین مردم را به صورت کامل بیان می کند.
شعر سرایی ساده ، سخنوری، مهارت از تنظیم شعر و انعکاس اوضاع جامعه و حوادث تاریخی آن دوران و برخی حقایق زندگی و حیات بشری باعث شده است که اشعار آن سخن سرا و استاد شعر مورد استقبال تمام اقشار مردم قرار گیرد و مشهور شود.
دعوت به انسجام ، وحدت و یکپارچی طایفه های درگیر ترکمن و تشکیل دولت مرکزی و تعیین رهبری طوایف ترکمن‌ها از مهمترین اهداف و موضوع محوری اشعار وی بوده است.
وی در مجموعه اشعار طنز در پوئم (منظومه شعر) «وعظ آزادی» و «بهشت نامه» تعیین رهبری عادل و توانا و منسجم کننده مردم براساس اصول احترام متقابل بین رهبر و مردم و حکم روایان عادل و مردم دوست و مردم پسند را وصف می‌کند.
علاوه بر این مسئله از بین بردن اختلافات و نزاع بین تیره و طوایف ترکمن‌ها، تشکیل دولت مرکزی به رهبری یک حاکم ، داشتن شهروندان زحمت کش و زمین پر برکت، حاکمان برآورد کننده آرمان و آرزوهای مردم و حلف و فصل کننده مسائل و مشکلات مردم، شکل گیری جامعه عادل که از قشر ضعیف و تهی دست حمایت کند، معضلات و چالش‌های دوران خود، کاهش اختلاف طبقاتی برای پیشرفت جامعهٔ خویش از مهمترین موضوعات فعالیت ادبی آن شاعر معروف برگذیده شده‌است.
دولت محمد آزادی در خطاب فرزند صالح به نام مختومقلی را در آثار خود به عنوان «بلبل ملت خود»، «شخصیت با روحیه قوی»، « پشتیبان مردم ترکمن» یاد می کند که پسر آن حضرت مختومقلی فراغی نیز به عنوان وارث ایشان ، راه پدر بزرگوار خود را برای برآورد نمودن آرمان های پدرش به دنیای ادبیات و شعر گار برمی دارد که این روزها اشعار دلنشین مختومقلی در سراسر دنیا از شهرت والای برخوردار می باشد.
جناب آقای «قربانقلی بردی‌محمداف» رئیس محترم جمهور ترکمنستان در باره مخدوم‌قولی فراغی چنین می‌فرماید: «مختومقلی فراغی شاعر عالم و بزرگ شعر و عرفان است، با گذشته بیش از 300 سال هنوز هم با آثار جاودانه و پر معنی خود به ملت ترکمن شهرت می بخشد. جایگاه والای مختومقلی فراغی در تاریخی ملت ترکمن و حیات اجتماعی –سیاسی و میراث ادبی ملت ترکمن عبدی است.»
ختومقلی فراغی شاعر ترکمن است که از بزرگترین شاعران زبان ترکمنی و یکی از مهمترین شخصیت‌های مردم ترکمن به شمار می‌آید. وی در اشعار خود بیشتر به مسایل اجتماعی و سیاسی می‌پرداخت.
و هم‌چنین مسائل اجتماعی هم‌چون سوادآموزی و نقش زنان در جامعه، فقر و اختلاف طبقاتی و معضل مواد مخدر را مورد توجه قرار می‌دهد.
آثار مختومقلی فراغی در حال حاضر به دهها زبان خارجی ترجمه شده و در کشورهای مختلف به عنوان شاعر مشهور ترکمن مشهور می باشد.
پژوهشکده دولیت آثار نسخ خطی ترکمنستان در زمینه تحقیق در باره خلاقیت و میراث ادبی مختومقلی اقدامات گسترده ای را به مورد اجرا می گذارد که تهیه کتاب اشعار آن حضرت و برگزاری همایش های در سطوح مختلف از جمله در سطح بین المللی از مهمترین فعالیت های این مرکز علمی و پژوهشی ترکمنستان می باشد که دهها نسخ خطی اصل دیوان اشعار مختومقلی فراغی در آن نگه داری می شود.
به گفته عالمان و کارشناسان امر تا به حال 10 مجموعه اشعار و بیش از 700 شعر از مخدوم‌قولی فراغی شناسایی شده است.
در جمهوری ترکمنستان در آرشیو مرکز اسناد مختوم قلی نسخه های خطی دیوان مختوم قلی نگهداری می شود . پاره ای از این آثار ناظر بر تفسیر ابیات فراغی و نقل روایات آن بوده و بخش دیگر به تحلیل مواضع فکری و عقیدتی شاعر پرداخته است.
مختوم قلي بزرگترين شاعر تركمن است كه شعر و سخن خود را در خدمت اعتلاي انديشه هاي اخلاقي، عرفاني و اجتماعي قرار داده است. خلاقيت‌هاي ادبي و ظرفيت‌هاي شعري مختومقلي چنان عميق و در سطح عالي است که دانشمندان ،ادبیان و محققان نه فقط ترکمنستان را بلکه دانشمندان و محققان را مجذوب خود کرده است.
مخدوم‌قلي بزرگترین شاعر زبان ترکمنی و یکی از مهم ترین شخصیت‌های مردم ترکمن است که تلاش زیادی برای اتحاد ایلات و طوایف ترکمن داشت .
مقام ادبی و دیوان مختوم قلی فراغی در خصوص شخصیت ادبی مختوم قلی همین قدر کفایت می کند که بگوییم تا کنون کسی نتوانسته در غنای ادبیات ترکمن آنچنان که او نموده، رخ نماید. هیچ یک از شاعران ترکمن نتوانسته اند به مرتبه علمی و ادبی او برسند.
اشعار مختوم قلی دارای جنبه خاصی است و به این معنی که اولا نمونه کاملی از زبان ترکمنی را بدست می دهد، ثانیا در نوشته های او یک قاعده و نظم محکمی وجود دارد که در سایر آثار ادبی شرق بندرت یافت می شود . اشعار مختوم قلی سبب اتحاد طوایف ترکمن که با هم سر جنگ داشتند گردیده است .
وی در این زمینه در شعر تحت عنوان «زور بولار» نوشته است که :
Magtymguly, sözle herne bileniň,
Özüňe kemlik bil, aýtman öleniň.
Taraşlap, saglatgyl köňle geleniň,
Senden soňkulara ýadygär galar.
ترجمه :
مختومقلی آن چه که دانی بیان کن
کسری خود بدان اگر بمیری و حرف دل را نزنی
آن چیزی که به دل آید، مانع نشود، ادبی بیان کن
که بعد از تو برای دیگران یادگار ماند
شعار مختومقلی دریایی است بی كران و ناشناخته، دریایی كه اعماق آن پر از درهای گرانبها است. گنجهایی نهفته است و به این ترتیب مخدوم‌قولی فراغی شاهکارهای ادبیان ،علم و فرهنگی دوران خود را به زبان‌های مختلف مطالعه کرده و ادبیات و میراث ادبی ملت ترکمن را جاودان ساخته است و دیوان اشعار و آثار ماندگار وی در گنجینه ادبی دنیا از جایگاه و سهم مناسب برخوردار می‌باشد.
مجله علمی و اجتماعی «میراث» ( ترکمنستان)
