دولت ترکمنی اغوز ایل

دولت ترکمنی «اغوز ایل» یا «اغوز یابغی»، بین دریای خزر و حوزه دریاچه آرال.

ترکمن‌ها قبل از قرن یازدهم میلادی، تحت نام «اغوز» (oguz)، در استپ‌های قزاقستان، در کنار رودهای ایرگیز، یایئق و اِمبا، دریاچه آرال و دره سیردریا، دامنه کوهستان قارا‌تاو (قزاقستان) در رشته‌کوه‌های تیان‌شان و دره رود چوی (قرقیزستان) زندگی می‌کردن.

نام «اغوز» نه تنها تا به امروز هم در حافظه تاریخی ترکمن‌ها حفظ شده، بلکه نویسنده‌ها و اسناد تاریخی مختلفی هم ازش صحبت کردن. برای مثال، محمود کاشغری اویغور در کتاب خودش، دیوان لغات ترک، تحت مدخل «اغوز» می‌نویسه: «اغوز یکی از اقوام ترکیست. آن‌ها ترکمن هستند».

همون‌طور که برای کلمه «ترکمن»، تلاش‌های اتیمولوژی زیاد و غالباً غیر-علمی‌ای انجام شده (مثل نظری که می‌گه «ترکمن» یعنی «ترک ایمان»)، حول کلمه «اغوز» هم نظرات متعددی وجود داره (برای مثال، ریشه «اق» به معنای «تیر» ارائه می‌شه). از نظر ما، کلمه «اغوز» از ریشه پروتو-ترکی (در سیبری جنوبی و مغولستان) و آلتاییک «اغ-» (-og) میاد که نسبت خانوادگی و خویشاوندی رو مشخص می‌کنه و در کلمات «اغول» به معنای «پسر» و «اغوش» به معنای «خویشاوند» منعکس شده:

-og + پسوند l- = کلمه ogul («پسر»)
-og + پسوند ş- = کلمه oguş («خویشاوند»)

در کلمه oguz هم، ریشه -og با ادات جمع z، جمع بسته شده و معنی «اقوام، خانواده‌ها، خویشاوندها» رو می‌رسونه. یادآوری می‌شه، در زبان ترکمنی قدیم و به طور کلی، پروتو-ترکی، علاوه بر lar/ler، پسوندهایی مثل z و t هم نشانه جمع بودن: مثل کلمه ýomut که یک ساختار جمعه.

درباره دولت ترکمنی اغوز ایل، منابع و توصیفات تاریخی متعددی وجود داره. برای مثال، یعقوبی، مورخ عرب که به آسیای میانه هم سفر داشته، از اغوزها صحبت و اون‌‌ها رو «پادشاهان» خطاب کرده. طبق اطلاعات یعقوبی، پایتخت اغوزها شهر «غوزیه» بوده.

در کتاب «تامغاهای اسب در کشورهای تابعه»، اثر یو. آ. زویف که ترجمه و توضیح کتاب چینی «تانگ‌هویائو»، مربوط به وقایع قرون ۱۰-۸ میلادیه، توقوز اغوزها («۹ اغوز»؛ در منابع چینی – «گو-سو» و «کوت») که پیش‌تر در مغولستان زندگی می‌کردن، در منابع چینی این دوره، مکرراً در محدوده دریاچه ائسئق‌کؤل و تالاس در قرقیزستان نشون داده می‌شن. از ناحیه ائسئق‌کؤل بود که ترکمن‌های قدیم (اغوزها) به سمت سیردریا، غرب قزاقستان و بعد به ترکمنستان و ترکمن‌صحرای فعلی حرکت می‌کنن.

طبق اطلاعات ابوالغازی بهادرخان در کتاب «شجره تراکمه»، «اغوز ایل از ائسئق‌کؤل (قرقیزستان) و آلمالئق (ازبکستان) تا جنوب به سایرام (قزاقستان)، تا غرب یانگی‌کنت که در دهانه رود سیر (سیردریا) قرار داشت و تا قاراقوم (ترکمنستان) گسترده شده بود». پایتخت اون‌ها، شهر یانگی-کنت («شهر جدید») بود که از اقامتگاه‌های تابستانی اغوزان و از شهرهای بازرگانی آسیای‌میانه محسوب می‌شد. لازم به توضیحه:

کلمه ýaňy در ترکمنی، در اصل به معنای «تازه، نو» هستش که در قرقیزی «جانگی»، در قزاقی «ژانگا»، در ازبکی «ینگی» و در ترکی آناطولی «ینی» گفته می‌شه. در ترکمنی معاصر، در شکل «یانگی-یاقئن‌دا» برای مفهوم «جدیدا» به کار برده می‌شه، اما امروز، مخصوصاً در بین ترکمن‌های ایران، کلمه «تأزه» جایگزینش شده. به طرز مشابهی، کلمه esgi رو داریم که در حقیقت، «قدیمی» هستش، اما امروز به «کهنه (پارچه)» اطلاق می‌شه.

دولت ترکمنی اغوز ایل، نقش مهمی رو در تاریخ سیاسی اوراسیا بازی کرده. دولت روسی کیف (دولت اسلاوهای شرقی در ۱۰۰۰ سال پیش: نه تنها با ترکمن‌های قدیم روابط بازرگانی داشت ، بلکه به کرات از قدرت نظامی اغوز ایل در مقابله با دشمنان استفاده می‌کرد.

به لحاظ سیاسی، اغوز ایل به «اوروق»ها (urug) و «آیماق»ها (aýmak) تقسیم می‌شد: اوروق‌ها تقسیمات طایفه‌ای بودن، در حالی که آیماق‌ها، تقسیمات منطقه‌ای و استانی رو نشون می‌دادن. لازم به ذکره، ترکمن‌ها در این دوره هنوز به اسلام نگرویده بودن.
از دل دولت اغوز ایل بود که امپراتوری ترکمن‌های سلجوقی شکل می‌گیره. به عبارت دیگه، ما یک استمرار تاریخی-سیاسی رو شاهد هستیم از اتحادیه سیاسی توقوز اغوز در مغولستان به دولت اغوز ایل، سپس به امپراتوری سلجوقیان و بعد، دولت‌های ترکمنی دیگه (لینک‌های پایین). همچنین، مراجعه کنید به نوشته «یادداشتی درباره حق رأی زنان ترکمن و استقلال تاریخی ترکمن‌ها».