سبک‌های موسیقی ترکمن

سبک‌های موسیقی ترکمن

عظیم احمدف در کتاب خود بنام «دوتارینگ اوْوازی خلقیمینگ سازی» پنچ سبک اساسی را در خوانندگی برمی‌شمارد:

۱- سبک دامانا

۲- سبک آخال – تکه

۳- سبک سالیر – ساریق

۴- سبک یوموت – گوکلنگ

۵- سبک چاودور

به عقیده ما با توجه به تفاوت‌هایی که در سبک خوانندگی شان وجود دارد شیوه‌ی خوانندگی «أرساری‌ها» را هم می‌توان به عنوان یک سبک معرفی کرد.

در خوانندگی آنچه که بیشتر از همه چیز حائز اهمیت است، داشتن صدای گیرا و جذاب و برخورداری از دستانی ورزیده و سریع می باشد. به زعم ما برای اینکه بتوان سبکی را بعنوان سبکی جداگانه معرفی کنیم، پذیرفتن آن سبک از خوانندگی از طرف طیف وسیعی از شنوندگان شرط اساسی می باشد. ثانیاً در هر شیوه از خوانندگی استفاده از صدا و چرخش گلو و حنجره متفاوت است و ثالثـاً آهنگ آواز را نیز باید طوری ادا کرد که چهارچوب سبک مورد نظر اجرا شود. همچنین عناصر تزیین آوازها نظیر «جوقغولدی»، «هوییولدی» و کلماتی نظیر «یار»، «جان»، «ای گِل ای»، «ای وی ای» و «آ… خ» که شرط ضروری برای تشخیص سبک ها از یکدیگر بوده و همراه آوازها ادا می شوند باید طوری بجا و به موقع و در قالب سبک مورد نظر اجرا شوند که تفاوت سبک ها در طرز اجرای آنها کاملاً محسوس و مشهود باشد. حال بیایید هر یک از سبک های فوق را احتمالاً و بطور جداگانه مورد بررسی قرار دهیم.

1) سبک دامانا

دامانا که تلفظ ترکمنی کلمه ی دامنه می باشد به سبکی از خوانندگی اطلاق می شود که در میان ساکنین دامنه کوهها و لب چشمه ها رایج می باشد. این سبک، همانطور که از نامش پیداست در میان ساکنین کوه ها و دامنه های آن گسترش یافته است. این شیوه به وسیله اصول « خلیفه – شاگردی» سرچشمه خود را از خلیفه دوردی باغشی أنولی که در قرن نوزدهم زندگی می کرده است آغاز می کند. در گسترش و نشر این سبک، خدمات باغشی هایی نظیر عبدیل اسن ساکن باغیر و طقووأمت (قربان مراد) قابل ذکر است. این شیوه بنا به گفته اُستاد عطا آبلیف ابتدا توسط عبدیل اِسن و قووأمت از شاگردان دوردی باغشی در اطراف قزل آربات رواج پیدا می کند و از طرف ساکنین آن اطراف بعنوان سبک مورد علاقه مردم پذیرفته می شود و بعدها توسط اُستادانی نظیر باتیر باغشی و قازاق قارا از تیره ی قاغشال، ساکن همان مناطق، رشد یافته و به درجه ی کمال میرسد. بدین ترتیب این سبک پس از پذیرفتن از سوی به شیوه خلیفه – شاگردی از نسلی به نسلی گذشته و به عصر ما رسیده است. بر اساس معلومات بدست آمده، اسامی باغشی های این سبک که سرچشمه خود را از دوردی باغشی آغاز می کند به ترتیب زیر می باشد: دوردی باغشی، عبدیل اسن باغشی، قووأمت باغشی، خوجه مرداد، حال مراد (فرزندان دوردی باغشی)، باتیر قاغشال، قازاق قارا، بگ مراد خوجه مرادف (نوه ی دوردی باغشی)، بایرام دوردی قارایف، جاپار خوجه نفس اف و اوراز بگ نیازف. ترتیب و تسلسل این اسامی خود گواه روشنی است بر اینکه این سبک از خوانندگی در زمانهای مختلف از طرف مردم مقبولیت یافته و مورد پذیرش قرار گرفته است. در این شیوه از خوانندگی صدا به صورت مستقیم از گلو خارج شده و عناصری نظیر چرخش گلو و جوقغولدی مورد استفاده قرار نمی گیرند. چرخش صداهای حزن انگیز از نکات و خواص متمایز این سبک از خوانندگی می باشد. البته نمی توان انکار کرد که آداب و رسوم و خوانندگی و موسیقی همسایگان نیز تا حدودی در تحویل و دگرگونی آهنگ ها دخیل می باشد. بنابراین عجیب نیست که بعضی از چرخش صداهای غم انگیز سبک «دامانا» شنونده را به یاد آهنگ های آذربایجانی و کُردی می اندازد.

2) سبک آخال

این سبک از خوانندگی در بخش های آخال و اطراف تجن بصورت وسیع گسترش یافته است. وجود شیوه خلیفه- شاگردی که از اختصاصات موسیقی ملّی ماست این امکان را به ما می دهد که لیست استادان این سبک را از آغاز قرن نوزدهم میلادی تاکنون به ترتیب تهیه نماییم. به سبک هایی که در مناطق مختلف وجود دارند و می توان لیست استادان آنها را به ترتیب تهیه کرد می توان بعنوان سبکی جداگانه که قبول عامه یافته است اشاره کرد. مردم آنچه را که به آن اعتقاد پیدا کرده و مورد پذیرش قرار داده اند از نسلی به نسلی منتقل می کنند و باقی چیزها رو به فراموشی می نهند. در آخال پا به پای خوانندگی، هنر دوتار نوازی نیز رشد کرده است. به همین جهت وقتی که صحبت از این شیوه از خوانندگی به میان می آید، وجود اسامی استادان دوتارنواز که در جهت رشد و کمال مقام های پیچیده، کامل و استادانه ما از ذهن خود مایه گذاشته و به عصر حاضر رسانده اند نیز طبیعی می باشد. استفاده از صدای روشن و جوشش و غلغل گلو و چرخش آن و اجرای جوقغولدی بصورت کاملاً واضح و روشن از اختصاصات بارز سبک خوانندگی آخال می باشد. اصولاً آوازها در سبک آخال بصورت شاد، سلیس و پرجوش و تحرک اجرا می شوند. همچنانکه در دیگر سبک ها نیز وجود دارد در این نیز عند اللزوم کلمه و یا تکه هایی از کلمات چاشنی نظیر «یار»، «جان»، «وای» و «با هی» اکثرا مورد استفاده قرار می گیرند. وجود کلمه های مورد استفاده نظیر کلمات بالا در سبک های مختلف تا حدودی این امکان را به ما می دهد که بین این سبک ها تفاوتهای محسوسی قایل شویم و بنابراین طبیعی است که کلمات چاشنی نظیر کلمات بالا در سبکهای مختلف با هم فرق داشته باشند. فهرست اسامی استادان این سبک را از قرن گذشته تاکنون می توان به ترتیب ذیل تهیه کرد: یاوباغشی، عاشیرآتا (خلیفه سازی باغشی)، کپه لأنگ کؤری(مراد) از تیره کپه له ساکن مرو ( وقتی که آمان گلدی گؤنی به مرو می رود از صدای وی خوشش آمده و او را با خود به آخال می آورد و در سبک آخال او را تحت تعلیم قرار می دهد.) یگن اوراز باغشی (خلیفه حاللی باغشی، اصلیت وی از آخال می باشد که بعد ها به مرو کوچ می کند.) ساری باغشی، حاللی باغشی، ساخی باغشی و اورازگلدی الیاسف، همانطور که در بالا اشاره شد اسامی استادان دوتار نواز این سبک که بصورت خلیفه – شاگردی مقام های ملّی ما را از گذشته تا عصر حاضر انتقال داده اند نیز بصورت زیر می باشند. آمان گلدی گؤنی (خلیفه کل باغشی)، قل گلدی اوستا ( خلیفه تاج محمد سوخان قلی اف)، کل باغشی (خلیفه مئللی آقا)، شکر باغشی، تاج محمد سوخان قلی اف، مئللی تاج مرادف، پورلی ساری اف، چاری تاج محمداف و جبار خان صحدف. آخرین خلیفه و استاد مسلم سبک آخال، آستاد ساخی جبارف می باشد. خدمات و تلاش های بی نظیر این استاد گرانقدر در گسترش و تعمیق و تکمیل و اصلاح این سبک از خوانندگی کاملاً چشمگیر و قابل ستایش است. او نه تنها مجری ماهرو بی نظیر سبک آخال بود بلکه آوازهای دیگر سبک ها را نیز استادانه در شیوه آخال اجرا می کرد بطوریکه آواز اجرا شده رنگ و بو و جلائی دیگر می یافت. از جمله این آوازها «آق یوزلی مارالیم»، «منگزأر»، «آل صنم» از سبک «دامانا» و «نأزلی نینگ»، « لیلی گلین»، « خوش قالدی ایندی» از سبک «سالیر- ساریق» و «جان جــان»، « یار قرمیزی گیینیپ دیر»، «آق مایا گرک»، « قولا گل» از سبک «یوموت- گوکلنگ» می باشد که توسط این استاد بی نظیر در سبک «آخال» اجرا شده اند. از جمله آوازهایی که به آهنگ مقام های ملـّی ما توسط این اُستاد والا مقام در کوره ی ذهن او آبدیده و آب زر داده شده اند می توان به «بوگـون» که به آهنگ یوسف اوغان، «گلر سالانا» به آهنگ «بورنی آشاق»، « بللی دیر» به آهنگ «تاپمادیم»، «دوشدی نظریم» به آهنگ « قزل بؤریک» و «آیراگیــدر» به آهنگ «یانــدیم» ساخته شده اند اشاره کرد که نسخه های کاملی از سبک خوانندگی «آخال» را ارائه می دهند. این آوازها سند روشنی هستند بر اینکه اُستاد ساخی جبارف در تکمیل و توسعه و حک و اصلاح این سبک خالصانه از جان و ذهن خود مایه گذاشته اند، بطوریکه محبوبیت عامه بیابد و الگو برای دیگران شود.

3) سبک سالیر – ساریق

این سبک از خوانندگی که در مناطق مرو و تخته بازار (پندی) در سطحی بسیار وسیع گسترش پیدا کرده است، آغازی قدیمی تر نسبت به بقیه سبک ها دارد. بطوری که نام بعضی از اشخاصی که در قرن هیجدهم زندگی می کرده اند نیز در بین لیست اسامی استادان این سبک مشاهده می شود. و این خود نشانگر این حقیقت است که سبک سالیر- ساریق در مناطق مرو از زمانهای بس قدیم اجرا می شده و به کمال رسیده است. در سبک سالیر- ساریق خوانندگی در کنار نی نیز پا به پای دوتار رشد کرده است. وجود نام استادانی چون دولت تویدویکچی، پیدا تویدویکچی، آقاجان تویدویکچی و یازمحمد کومسه در لیست خوانندگان این سبک مبیّن و مؤید نظریه فوق است. در سبک سالیر- ساریق آوازها اساساً با صدای بسته و صدایی که در درون بینی چرخش داده می شود اجرا می گردند. جوقغولدی که یکی از عناصر مورد استفاده در هنر خوانندگی می باشد، در این سبک به تبعیت از صدا در درون بینی اجرا می شود. به بیان دیگر استفاده از صدا که یکی از شرایط ضروری جهت تشخیص سبکها از یکدیگر می باشد در سبک سالیر- ساریق یا اختصاصات فوق اجرا می شود. همچنین کلمات چاشنی و همراه همچون «آی»، «اوُ» که در آغاز آوازها استعمال می شود با صدای بسته و کوتاه و تکیه و مکث نسبتاً طولانی و تأکید بیشتر و فشار صدا در بند بعد از اتمام سطر و بندهای دیگر از اختصاصات ویژه این سبک از خوانندگی می باشد. با گوش دادن به اجراهای «اؤده نیاز نوباتف» یکی از اساتید برجسته این سبک، اختصاصاتی که در این سبک برشمردیم بیشتر نمود پیدا می کند. در این سبک چرخش ها و لرزش های ظریف صدا بیشتر استعمال می شود. جبـّار ساریق سر سلسه این سبک از خوانندگی محسوب می شود و بعد از او کؤر قوجالی، نوبات نیاز باغشی، قارلی باغشی (قارلی کبیر)، قارلی باغشی (قارلی صغیر)، نوبات باغشی، اوراز سالیر و اؤده نیاز نوباتف به ترتیب استادانی هستند که در رشد و غنا و انتقال این سبک به نسل های عصر از هیچ گونه زحمتی فروگذار نکردند. اسامی خوانندگانی را که همراه نی اجرای آواز می کردند می توان به ترتیب زیر آورد: عالی باغشی، آقاجان باغشی، یاغشی صحت، جما صحت و آنا صحت باغشی. اگر بگوییم که در این سبک نوازندگی دوتار در عصر حاضر به تبعیت از آهنگ و آوازها رشد کرده است، سخنی بخلاف نگفته ایم. عظیم احمدف در ص ۵۶ کتاب «دوتارینگ اوازی- خلقیمینگ سازی» چنین آورده است. «شنونده ای که سازهای «خمارآلا»، «بورنی آشاق»، «شادیل لی» و یا «شیرین شکر» را در سبک آخال- تکه می شنود و تأثیرات احساسی ظریف و فلسفی آنها را در نتیجه اجرا در می یابد، سبک سالیر- ساریق در مقایسه با آنها برایش معنی دار، تأثیرگذار و دلنشین تر است. آهنگهایی نظیر«دورنالار»، «آیلانسام»، «آپات»، «یار قره گوزلی»، «تورغای قوشلار»، «لیلی گلین»، «آی جمال»، «عوضیم» و « یار اوْندا قالدی» که در سبک سالیر- ساریق نواخته می شود معمولاً بصورت آواز اجرا می شوند. با استناد به بعضی از علائم و احتمالات، سازهایی که با دوتار نواخته می شوند، در این سبک اجرا نمی شده و بجای آن به نی نوازی که بیشتر در میان صحرانشینان و چوپانان مرسوم بوده، گرایش داشته اند. از استادان بنام دوتار در این سبک می توان به قربان دوردی ماخی اف (خلیفه دوردی مرادف)، دوردی مرادف (خلیفه دوردی نظر خدای برن اف)، عوض دوردی ول محمدف(خلیفه اوراز باغی بکف)، اوراز باغی بکف، دوردی نظر خدای برن اف، خان آقی اف، یازگلدی قواتف و آمان نظر آتایف اشاره کرد.

4) سبک یوموت- گوکلنگ

در این سبک صدا از حنجره و با فشار ادا می شوند. در سبک یوموت- گوکلنگ، جوقغولدی متناسب با خصیصه های آواز و صدا، بصورت ضربه ای اجرا می گردد. استفاده از کلمات چاشنی نظیر «اوو» و «ای هی گل او» در شروع و در اواسط آواز «آ…خ»، «ای وی ای» و اواخر بندهایی که با «هوییولدی» هایی طویل که با آهنگ هم نوا شده، به اتمام می رسند، از نشانه های مخصوص و اختصاصات بارز سبک یوموت- گوکلنگ می باشد. این سبک در استان داش حوض (داش اغوز کنونی)، اطراف بالقان، قارری قالا و مناطق کاکا بصورت گسترده انتشار یافته است. در سبک یوموت- گوکلنگ گویش داستان و نیز نوازندگی با کمانچه کاملاً رشد کرده است. در کتاب «ترکمنسکایا موزیکا» کار مشترک و.آ. اوسپنسکی و و.م بلیایف به اسامی استادان کمانچه نوازی چون همراه قیجاقچی، آنامراد قیجاقچی، خان دوردی قیجاقچی، پیرجان قیجاقچی و صفر بکیف بر می خوریم که در سبک یوموت- گوکلنگ نوازندگی می کرده اند. در این سبک فقط کمانچه است که خواننده را همراهی می کند. در رشد و اعتلای نوازندگی کمانچه در این مناطق بدون شک مدنیت و هنر رشد یافته خوارزم تأثیر بسزائی داشته است. بنیانگذار و اُستاد مسلـّم این سبک قره دألی گوکلنگ محسوب می شود. نظر باغا، چاودور کؤر، قوانچ ملا، صفر سویرنتگی، قلیچ باغشی، مختومقلی قارلیف و بایار بایرامف از قرن گذشته تا عصر حاضر، از جمله اُستادانی هستند که در جهت اعتلای این سبک، از ذهن و جان خود مایه گذاشته اند. در رشد و کمال این سبک نقش بسـزای استاد مختومقلی قارلیف در خور توجه و ستایش می باشد. او تنها، دنباله رو خلیفه ی خود نظرباغا نبوده بلکه در مواقعی که احساس می کرد از شیوه جداگانه را که به شیوه ی خوانندگی چووال باغشی شهرت پیدا کرده بنا می نهد. گواه این مدّعا، شنیدن اجراهای بایار بایرامف است که از دیگر شاگردان نظر باغا می باشد. از خصوصیات اجرای بایار بایرامف فشار زیادی به حنجره و بیرون دادن صدای صاف و بدون چرخش و اجرای بعضی از سطور آواز بشکل شمارش و ادای جوقغولدی بصورت «آیْت- آیْت- آیْت» می باشد. در صورتیکه در اجراهای مختومقلی قارلیف این نشانه ها وجود نداشته بلکه صدا با ساز عجین شده اجرا می شود و جوقغولدی بصورت ضربه ای ادا شده و به تکمیل ساز و رعایت معنی و روح کلمات اهمیت داده می شود و در اعلای درجات به اجرا در می آید. امروزه شیوه این استاد بزرگ توسط باغشی هایی نظیر ایل آمان آنایف، آقجا گل مرادوا و باللی مأت گلدیف دنبال می شود.

5) سبک چاودور

این سبک اساساً در استان داش حوض (داش اغوز کنونی) بخش کالنین و شمال غربی کراسنوودسک در بین طوایف چاودور نضج گرفته و رشد یافته است. در این سبک، بر خلاف سبک یوموت- گوکلنگ صدا بدون اینکه از حنجره و با فشار بیرون بیاید. بصورت مستقیم و جوقغولدی بجای اینکه چون ضربه ای مبهم ادا شود بحالت معمولی اجرا می گردد. پالتا باغشی یکی از اساتید متأخر سبک چاودور می باشد. به هنگام گوش دادن به اجراهای پالتا باغشی در می یابیم بر خلاف دیگر سبک ها که بعد از اتمام هر دو سطر، توسط ضربه خالی یا با اجرای شکل کوتاه شده از آهنگ همان آواز، به صدای خواننده عمداً جهت تجدید نفس، فاصله داده می شود، در این سبک، تمام بند در یک نفس خوانده شده و صدا در سطر آخر کم کم تقویت یافته و سطر آخر دو الی سه مرتبه تکرار می شود. این خصیصه از نکات متمایز این سبک با دیگر سبک ها محسوب می شود. در این سبک، کلمات چاشنی و همراه نظیر «هــای»، «آی- هـی»، «وی- وی» بکثرت استعمال می شود در جاهایی که لازم است به آواز جوقغولدی داده شود، صداهایی مثل «هأک- هأک»، «هأک» که رفته رفته به جوقغولدی تبدیل می شوند از دیگر تفاوتهای شاخص این سبک به حساب می آید. آهنگ آوازها را با تکرار سطر آخر هر بند و یا با جوقغولدی همراه کرده می نوازند. در این سبک که کمانچه به عنوان همراه و دنباله رو اصلی خواننده کاربرد دارد، روش انتقال از پرده ای به پرده دیگر بدون استفاده از ضرب به وفور استعمال می شوند کاملا ً رشد پیدا کرده است. اساتیدی چون: خانجان قیجاقچی، باباجان ایشان، خان محمد قیجاقچی و قزاق کاکایف از جمله استادانی هستند که در آهنگ نوازی با کمانچه در سبک چاودور آثار ماندگاری از خود به یادگار گذاشته اند. شیوه خلیفه- شاگردی که از ضروریات لازم مقبولیت بعنوان شاخص می باشد در این سبک نیز نسل به نسل ادامه یافته است. اسماعیل باغشی، قتبر باغشی، الله نور باغشی، جوما مراد باغشی، بالتا باغشی و تاجی بای قربانف از جمله اساتید بنام این سبک بشمار می آیند.

6) سبک أرساری

این سبک، در مناطق چأرجوو در روستاهایی که در آنها طوایف أرساری ها زندگی می کنند، بعنوان سبک خوانندگی پذیرفته شده است. در رابطه با این سبک اسناد و مدارک تاریخی چندانی در دست نداریم. تنها منبعی که از بعضی از اجراهای خوانندگان این سبک نُت برداری کرده و تأثیر هنر موسیقی بخارا را در موسیقی آنها متذکر شده است، جلد ۲ کتاب «ترکمنسکایا موزیکا» تألیف مشترک و.آ.اوسپنسکی و و.موبلیایف می باشد. ولی اخیراً گروهی که از طرف دانشکده هنر ترکمنستان در مورد تحقیق درباره ی موسیقی أرساری ها به منطقه خوجامباز اعزام شده اند در نتیجه تحقیقات خود سبک أرساری ها را به 3 شاخه تقسیم کرده اند. شاخه اوّل: پیر نظر باغشی، شاگردش شاهی باغشی، شاگردش دولت باغشی، شاگردش حاتم باغشی، شاگردش اولیا قلی باغشی(قوچاو) و شاگردش جوما ول لکف. شاخه دوّم: شاییم باغشی، شاگردش صحت باغشی، شاگردش قره مولام، شاگردش هوممادف جلیل. شاخه سوم: ایل گلدی باغشی، اؤره باغشی، دؤرمن باغشی، اوغان باغشی(احمدف). به هنگام شنیدن آوازهای اوغان باغشی متوجه صدای باز و صافی که از حنجره به بالا ادا می شود و جوقغولدی که صدایش را در بینی گردانده و بصورت خیلی ابتدایی اجرا می کند می شویم. در همنوازی با آواز توسط دوتار و کمانچه، آهنگ قبل از شروع آواز و یا آهنگ بعد از اتمام آواز نواخته نمی شود و چنانچه نواخته شود بصورت خیلی ابتدایی می باشد. شنیدن آوازهای اولیا قلی باغشی اُستاد جوما ول لکف، انسان را بیشتر متعجب می کند. بخاطر اینکه او تارهای دوتار را کاملاً کشیده و آواز را با نیم نُت اجرا می کند. و چنانچه علت آن پرسیده شود. شنوندگان اظهار می دارند که این شیوه از اختصاصات سبک أرساری‌ها می‌باشد. با در نظر گرفتن اینکه صدای دلنشین و تأثیر گذار و قوّت و سرعت دستان، دو رکن اساسی در اجرای موفق هر یک از شیوه های قبلی می‌باشد، قضاوت درباره سبک أرساری ها با این اجراهای ابتدایی که آیا شیوه قابل قبولی خواهد بود یا نه، مشکل است.

مارقوش / دایرة‌العمعارف ترکمن‌های جهان

www.margush.ir
telfax: 0172-2221228
tel: 0172-2291449
mob:+98 9392291449

استفاده از مطالب سايت با قيد منبع مانعي ندارد.