سنگ نوشتههای تاریخی اورخون
كتيبه هاي اورخون، از دوران خاقاني«بيلگه خاقان» امپراطور گؤگ تورك ها باقي مانده است. اين كتيبه ها از نظر مادي ومعنوي جزو آثار بسيار با ارزش تاريخ ترك هاست. در اين سنگ نوشتهها براي اولين بار از كلمه ترك به عنوان نام ملت اسم برده شده است. اين سنگ نوشتهها از هر نظر يك شاه اثر ميباشد. تعداد سنگ نوشته هاي اورخون سيزده عدد ميباشد. مشهورترين اين سنگ نوشتهها متعلق به بيلگه خاقان، كول تگين وتونيوكوق ميباشد. ده سنگ نوشته ديگر، شامل نام ومشخصات شخص وفات يافته و توضيحاتي در مورد فعاليتهايش و صفاتش در زمان حيات ميباشد.
اين سنگ نوشته ها، در داخل مغولستان فعلي ودر جنوب درياچه بايكال در منطقه اورخون قرار دارند. علاوه بر سنگ نوشته ها، اشياي بسيار با ارزش ديگري، همچون مجسمه ها، راه هاي سنگي، خانه هاي باستاني، كانال هاي آب ومجسمه هاي قوچ ولاك پشت موجود ميباشد. اينجا يكي از مراكز مقدس ترك هاست.در بين مجسمه ها، مجسمه اي ازكول تگين موجود ميباشد،كه وضعيت اوليه خود را به خوبي حفظ كرده است. مجسمه كول تگين، كاراكتر ومشخصات يك گؤگ ترك را نشان ميدهد. اين آثار به سال 1889ميلادي آشكار شده است. طول سطرها 235 سانتي متر ميباشد. بناي يادبود بيلگه خاقان يك كيلومتر با بناي يادبود كول تگين فاصله دارد. بيلگه خاقان براي يادبود تونيوكوق دو سنگ نوشته به يادگار گذاشته است كه يكي داراي 35 سطر وديگري داراي27 سطر ميباشد. در سنگ نوشته هاي كول تگين و بيلگه خاقان گاها جملاتي مشابه ذكر شده است. نوشته هاي روي سنگ نوشته كول تگين سخنان بيلگه خاقان است، ولي در سنگ نوشته خود بيلگه خاقان، وقايعي ديگري كه پس از مرگ كول تگين اتفاق افتاده، نيز نوشته شده است. اگر نوشته هاي دو سنگ نوشته كول تگين وبيلگه خاقان را با حروف وكتابت امروزي بنويسيم، حدود 35 صفحه از يك كتاب را پر ميكند. در اين قسمت گزيده هايي از سنگ نوشته هاي دو برادر را كه از زبان بيلگه خاقان قبل از مرگ ديكته شده است وبه مثابه وصيتي براي نسل آينده ميباشد، را مي آوريم:
*** *** ***
«من ميلتين ياخشي واختيندا اونا خاقان اولماديم…تورك ميلتي نين، تورك حكومتي نين،آدي، ساني يوخ اولماسين دييه، گئجه ياتماديم، گونوز اوتورماديم، اولومونه چاليشديم. آز ميلتي چوخ، آج ميلتي توخ قيلديم…يوخسول ميلتي زنگين، دوستاق ميلتي افندي قيلديم.»
من تانري كيمي گؤيده اولموش تورك بيلگه خاقان، بو چاغدا تختيمه اوتوردوم. سؤزلريمي سونونا قده ر دينله، ياخشي ائشيت. بوتون كيچيك قارداشلاريم، قوهوملاريم،اوغوللاريم، بوتون سويوم، ميلتيم، ساغداكي شادآپيت بگلر، سولداكي تاركانلار، بويروق بگلري، اوتوز تاتار، دوققوز اوغوز بگلري، سوزلريمي ياخشيجا ائشيدين، دقتله دينله يين.
دوغودا گون دوغوشونا، باتيدا گون باتيسينا، قوزئيده گئجه ياريسينا(سيبري) قده ر اولان يئرلر ايچينده ياشايان ميلتلر منه باغليدير. بونجا ميلت، بونجا اؤلكه اوچون، قايدا قانون ياراتديم. بو يئرلرده آرتيق پوزغونلوق يوخدور، قاريشيقليق يوخدور. تورك خاقاني اؤتوكن اورمانيندا اتورارسا ائلده سيخينتي، اوزونتو اولماياجاقدير.
دوغودا «شان تونق»دوزنليگينه قده ر اوردو يئريتديم، دنيزه چاتماغيميزا آز قالدي. گونئيده دوققوز ائرسينه قده ر اوردو يئريتديم، تبته چاتماغيميزا آز قالدي. باتيدا اينجي چاييني آشاراق دمير قاپييا قده ر گئتديم. قوزئيده ييرباييرقو لارين تورپاغينا اوردو يئريتديم. بونجا يئرلره تورك آديني،تورك شانيني چاتديرديم! اؤتوكن اورمانيندا اؤزگه لر يوخ، ائل توتولاجاق يئر اوتوكن اورمانيدير.(جنگليدير.)
بو يئرده اوتوروب چين ملتي ايله آرامي دوزلتديم. آلتون، گوموش، ايپك،… بونجا شئيلري سخاوتله وئره ن چين ملتي نين سؤزو دادلي، قوماشي يوموشاق،يعني ارمغاني جاذبه ليدير. چينلي لر بو دادلي ديل و جاذيب ارمغانلارلا اوزاقداكي ملت لري اؤزلرينه طرف چكيرلر.ياخينا چكنده ن سونرادا فيتنه لريني يايارلار. اوزاقداكي قوم لر چينلي لرين نئجه فسادچي اولدوقلاريني آنجاق او زامان آنلارلار.
اي تورك ملتي، دادلي سؤزلره و يوموشاق ارمغانلارا آلداندين و بير چوخلاريميز اؤلدو. يئنه يانيليب و گونئيده كي چوقاي اورمانينا، توقولتون دوزنليگينه گئديب يئرلشسن، اي تورك ملتي اؤله جكسن! اورالارا گئتديگينيز زامان چينده ن گلن دوشمن آداملار آرانيزا سوخولار و سيزي آلداديب دئيه رلر:«اونلار، اوزاقداكيلارا پيس، ياخينداكيلارا ياخشي هديه لر وئريرلر». نئچه عوام آداملار بو سؤزلره آلدانيب اورالاراگئتديلر و اؤلدولر. او يئرلره گئده رسن،اي تورك ملتي اؤله جكسن! اؤتوكنده قاليب اورالارا كاروان، قافله گؤنده رسن،سيخينتين اولماز. اؤتوكن اورمانيندا اوتورسان ابدي ايل توتاراق اوتوراجاقسان. توخ اولاجاقسان.
اي تورك ملتي، سن آج اولونجا توخلوق نه دير بيلمزسن، فقط توخ اولونجادا آجليق نه دير دوشونمزسن! بئله اولدوغون ايچين سني اوجالدان خاقانين سؤزونه باخمادين.اونون سؤزونو آلمادان يئرده ن يئره گئتدين. او يئرلرده توكندين. گئري قالانلارلا داها دا ضعيفله يه ره ك محو اولوردون…
تانري يار اولدوغو، اؤز طالعيم وار اولدوغو اوچون، من خاقان اولاراق تخته اوتوردوم.
تختيمه اوتورونجا ، آج، يوخسول، داغينيق ميللتي توپلاديم. يوخسول ميللتي زنگين (غني) قيلديم.آز ميللتي چوخ قيلديم.
سؤزومده يالان يانليش وارمي؟ تورك بگلري، ميللت، ائشيدين. تورك ملتي نين بيرلشيب ائل توتدوغونو، يانيلديغي زامان اؤلدوغونو، بورايا ووردوم. (بو داشا يازديم.) نه سوزوم وار ايسه بو ابدي داشا ووردوم. اونلاري گؤره ره ك، اوخوياراق، بيلين. تورك ميللتي ، بگلر. تختينه باغلي،خاقانينا اطاعت ائده ن بگلر اولاراق، يانيلاجاق سينيز مي؟
من بو بنگو داشي يوندوردوم. تيكديرديم. گؤزه ل بير بارك ياپديرديم. ايچينه چؤلونه گؤزه ل ناخيش ووردوردوم. كؤنلومده كي سؤزلري يازديرديم.
چؤلده، اتاقدا، قوراق يئرده اولانلار دا بو بنگوداشي گؤرسون. يابانجيلار داها گؤروب بيلسين. اؤيرنسين.
اوستده ماوي گؤي، آلتدا اسمر يئر قالديقدا، ايكيسي آراسيندا اينسان اوغلو ياراديلميش. اينسان اوغوللاريني اداره ائتمك اوچون آتالاريم «بومين»خاقان،«ايستمي» خاقان تخته اوتورموشلار. تخته اوتورونجا تورك ميللتي نين ائلينه، نسلينه صاحيب اولموش، ايشيني يولونا قويموشلار. او زامانلار دؤرت طرف دوشمن ايميش. دؤرت طرفه اوردو يئريده ره ك بونجا ميللتي اؤزلرينه باغلاميشلار. باشلييا باش اگديرميش (ايديرميش)، ديزلييه ديز چؤكدورموشلر.
خاقان آتالاريم بيلگه (عالم)ايميش، ايگيد ايميش. وزيرلري ده عاليم ايميش، ايگيد ايميش. بگلرده، ميللتي ده دوغرو ايميش.اونون ايچين ائلي قوروموشلار.ائلي قورويوب، نسيل يئتيشديرميشلر.گونو گلينجه اجل لريله اؤلموشلر. دؤرت طرفده ن چوخلو ميللت ياسلي، گؤزو ياشلي اولاراق گلميش.ياس توتموشلار،خاقانلارينا آغلاميشلار.
اونلاردان سونرا كيچيك قارداشلار خاقان اولموش.اوغوللاري خاقان اولموش. فقط داها سونرا كيچيك قارداش بؤيوك قارداش كيمي ياراديلماديغي اوچون ، اوغلو آتاسي كيمي ياراديلماديغي اوچون، نادان خاقانلار تخته اوتورموش. پيس خاقانلار گلميش. بونلارين بويروق بگلري ده بيليكسيز ايميش. بگلر يالانچي اولونجا ميللت ده اونلارا بنزه ميش!
بو دورومدان چين ميللتي يارارلانميش. آچيق گؤز،سينسي چين ميللتي قارداشي قارداشلا، ميللتي بير بيريله دوشمن ائتميش.بو تله يه دوشه ن تورك ميللتي نين ائل توتدوغو الده ن چيخميش، باشينداكي خاقانيني ايتيرميش. سويلو، شانلي اوغوللاري چين ميللتينه قول، كؤله و گنج قيزلاري جارييه اولموش. بعضي تورك بگلري تورك آديني بوراخيب چينجه آدلار آلماغا باشلاميشلار. چين خاقانينا بويون اگميش لر.
تام اللي ايل، ايشلرينه گوجلرينه حكم وئره ن چين خاقانينا اطاعت ائتميشلر.باشسيز قالان تورك ميللتي بئله يانيب ياخيليرميش:
ائللي، اوبالي ميللت ايديم، ائليم هاني؟ كيمه ائل قازانيرام؟ خاقانلي ميللت ايديم،خاقانيم هاني؟ هانسي خاقانين حكموايله دوروب اوتوراجاغام؟
بئله دئييب چين خاقانينا دوشمن اولموش. آمما،نسيل، دوزه ن(نظم) قورمايينجا يئنه تسليم اولموش. چين خاقاني دا ، اونا بونجا ايش آچان،تورك ميللتيني يوخ ائده ييم،نسليني كسيم دئيه چاليشيرميش.تورك ميللتي يوخ اولماغا دوغرو گئديرميش…
او زامان اوستده تورك تانريسي ، توركون اوغورلو يئر و سو ملك لري،تورك ميللتي يوخ اولماسين دئيه، ميللت اولسون دئيه، آتام «ائل ته ريش» خاقاني، آنام «ائل بيلگه» خاتونو گؤيون تپه سينده ن توتوب يوخاري قالديرميشلار. آتام خاقان اون يئددي ارله(ساواشچي) چؤله چيخميش. بونو ائشيده ن شهرده كي توركلرده «ديشاري چيخير» دئيه خبر آلينجا داغا چيخميشلار. داغداكيلاردا اونلارا قوشولموش، توپلاشيب يئتميش ار اولموشلار…
تانري گوج وئرديگي اوچون آتام خاقانين ارلري قورد كيمي ايميش. اونلار اوچون دوشمن قويون كيمي ايميش. آتام دوغويا، باتييا خبر ساليب ار توپلاميش.چوخالميشلار و يئدي يوز ار اولموشلار. يئدي يوز ار اولوب، ائلسيزلشميش، خاقانسيزلاشميش ميللتي، جارييه اولموش ، كؤله اولموش ميللتي ، لياقتينه زيان دگميش ميللتي، آتالارينين عادتينه اويغون، يئنيده ن دوزه نلميش(نظم وئرميش)، حركته كئچميش، يئتيشديرميشلر…
آتام خاقان يئددي ايل سفر ائتميش، ايگيرمي ساواش ائتميش. تانري يار اولدوغو ايچين، باشلييا باش اگديرميش، ديزلييه ديز چؤكدورموش. ائلينه عادتينه صاحيب اولدوقدان سونرادا اوچماغا وارميش (وفات ائتميش) .
آتام خاقان وفات ائده نده اؤزوم سكگيز ياشيمدا ايديم. قانونا گؤره عميم خاقان تختينه اوتوردو. عميم خاقانليق تختينه اوتورونجا تورك ميللتيني داهادا گوجلنديردي. عميم خاقان اولدوقدا اؤزوم الي بوش اولدوغوم اوچون، ايشيمي گوجومو اونا وئرديم. اونا يارديم ائتديم.تانري يار اولدوغو اوچون اون دؤرت ياشيندا تاردوش ميللتينه «شاد» (باشچي)اولدوم. عميم كاپقان خاقان ايله بيرليكده ايگيرمي بئش سفر ائده ره ك، اون اوچ كه ره ساواشديق. يانيليب بيزه قارشي گله ن تورك قوملريله ده ساواشديق و اونلاري دا تابع ائتديك…
آرتيق، كيچيك قارداش، بؤيوك قارداشين و اوغوللار آتالارين يئريني بيلير اولدو. قول، قوللوغونو، جارييه،جارييه لييني آنلادي!
تورك بگلري، ميللت، ائشيدين،
اوستده گؤي باسماسا، آلتدا يئر ده لينمه سه ، تورك ميللتي ، سنين ائليني، سنين عادتيني كيم پوزا بيلير؟!!
اي تورك ميللتي ! تيتره و اؤزونه دؤن!
اطاعت ائتديين زامان سني يوكسلتميش، اوجالتميش اولان عاغيللي و ايگيد خاقانينا آزاد و مستقل يوردوندا يانيليب عصيان ائده ره ك،پيس ايش گؤردون. سيلاحلي اينسانلار هاردان گلديلرده سني داغيديب گؤتوردولر. سونگولو اينسانلار هاردان گلديلرده سني سوروب آپارديلار. گئتديين يئرلرده خئيرين او اولدوكي قانين سو كيمي آخدي، سوموكلرين داغ كيمي ييغيليب ياتدي…بيلمه ديين ايچين، يانيليب پيسليك ائتديين ايچين، عميم خاقان اؤلدو، روحو گؤيلره چكيلدي.
فقط تورك ميللتينين آدي، ساني يوخ اولماسين دئيه، آتام خاقاني، آنام خاتونو يوكسلده ن تانري، ائل وئره ن تانري، يئنه تورك ميللتينين آدي ساني يوخ اولماسين دئيه، بو دفعه اؤزومو خاقان ائتدي.
من ميللتين ياخشي واختيندا خاقان اولماديم. آج يالاواج، چيرين چيپلاق، گوجسوز قالميش، يوخسول بير ميللته خاقان اولدوم. كيچيك قارداشيم، كول تيکين ايله عهد ائتديك، آتاميزين قازانديغي ميللت آدي، ميللت ساني يوخ اولماسين دئيه ، تورك ميللتي اوچون، گئجه ياتماديم، گونوز اوتورماديم. كيچيك قارداشيم كول تيکين ايله ، ايكي شاد ايله، اؤله سيه، بيله سيه چالشديم. توپلانان ميللتي اوتا سويا غرق ائتمه ديم. اؤزوم خاقان اوتوردوغومدا، سپه لنميش حالدا اولان ميللت، آغير دوروم دا اولسادا يئنه بيرلشدي. ميللتي يوكسلتمك اوچون اون ايكي ساواش ائتديم. سونرا تانري كمكي ايله ، بختيم وار اولدوغو اوچون، خسته ميللتي ديريلتديم. آز ميللتي چوخ، آج ميللتي توخ ائتديم. گئيمسيز ميللتي گئييملي، يوخسول ميللتي بگ ائتديم. دؤرت يانداكي ميللتلر منه تابع اولدولار. ميللتين دوشمنلريني يوخ ائتديم. بونجا قايدا قانون ياراتديقدان سونرا كيچيك قارداشيم كول تيکين ده اؤيله جه اوچماغا واردي…
آتام خاقان اوچماقا وارديقدا، كيچيك قارداشيم كول تکين يئدي ياشيندا ايدي. تانرينين اوماي قده ر گؤزه ل و ياخشي ياراتميش اولدوغو آنام خاتونون آرزوسو ايله، دولتين اونون خوشبختليي نين رمزي اولاراق، كيچيك قارداشيم «كول تکين» آديني آلدي. اون آلتي ياشيندا ايكن عميم خاقانا ائليني تؤره سيني بئله قازانديردي:
آلتي چوب و سوغداكلارا قارشي سفر ائتديك. اونلاري مغلوب ائتديك.چينلي اونق توتوق اللي مين عسگرله گلدي. ساواشديق. كول تکين يايلارلا فيرلاديب سالديردي.اونق توتوقون سيلاحلي اليني توتدو.اونو سيلاحلي اولاراق گتيريب خاقانا تسليم ائتدي. او اوردونو اوردا يوخ ائتديك.
ايگيرمي بير ياشيندا ايكن، چين ژئنرالي چاچاسنقون ايله ساواشديق. سكسان مين(80000)عسگرله گلميشدي. كول تکين اؤنجه تاديكين چورون، بوز آتينا مينيب سالديردي. او آت اورادا اولدو. ايكينجي دفعه ايشبارايامتارين بوز آتينا مينيب دؤيوشدو.او آتدا اورادا اؤلدو. اوچونجو دفعه ييقه ن سيليق بگين دورو (قيزيل) آتينا مينيب سالديردي. دورو آتدا اوردا اولدو. دوشمن، كول تکينين زيرئهينه، سيلاحينا ،كافتانينا يوزده ن چوخ اوخ ووردو، امما اوزونه، باشينا بيريني دگديره بيلمه دي. دوشمن اوردوسونو اورادا يوخ ائتديك.
تورك ميللتي، كول تکينين نئجه هجوم ائتدييني، نئجه ساواشديغيني بيليرسينيز! كول تقين ايگيرمي آلتي ياشيندا ايكين ييرباييرقو لارا، قيرقيزلارا، داها نئجه نئچه ميللتلره قارشي ساواشدي، بؤيوك ظفرلر قازاندي…(در اين قسمت تمام جنگها و حوادث مربوطه را شرح ميدهد.)
دوققوز اوغوز ميللتي اؤز ميللتيمده ندي. گؤي، يئر، بولانديغي اوچون، اؤدونه حسادت دوشدويو اوچون، ياغي اولدي.بير ايلده دؤرت يول ساواشديم.
كول تکين آزمان آدلي آتينا مينيب ووروشوردو.
بئش ساواشدان سونرا آمقا قالاسيندا قيشلاييب ايلك باهاردايئنه اوردو چيخارديق.كول تقيني باشچي قويوب اورادا بوراخديق.ساواشما تدبيري گؤردوك. دوشمن مركزي باسدي. كول تکين اؤك سوز آدينداكي آتينا مينب تك باشينا دوققوز اري، ميزراقلادي.مركزي قورودو، وئرمه دي.
آنام خاتون، بوتون آنالاريم، باجيلاريم، گلينلريم، بگ ائولادلاريم، او گونلرده ن ديري قالانلار، كول تکين اولماسايدي اؤله جكدينيز!
كيچيك قارداشيم كول تکين اوچماغا واردي. چوخ، چوخ اوزولدوم. كده ريمده ن گؤرور گؤزوم گؤرمه ز، بيلير عقليم بيلمه ز اولدو. اؤزوم دوشوندوم: زاماندا، حاياتدا تانرينين الينده دير. اينسان اوغلو اؤلوملو دوغولموشدور. گؤز ياشيمي ايچه ري آخيداراق، قلبيمين سيزيلتيلاريني بوغاراق، دوشونجه يه دالديم. ايكي شادين، بوتون كيچيك قارداشلاريمين، بوتون ميللتين آغلاماخدان گؤزو كور اولاجاق دئيه دوشوندومده سيخيلديم.
ماتم مراسيمينه، آغي دئمه يه كيماي ، تاتابي ميللتلرينين باشچيسي اودار سنقون گلدي. چين ساراييندان ايسي يي ليتن گلدي. گره كسيز اولدوغو حالدا، اون مينليك خزينه آلتون، گوموش گتيردي. تبت خاقانليغيندان وزير گلدي. سوغد، ايرانلي، بخارا اولكه لرينده ن ائريك ژئنرال، اوغول تاركان گلديلر. تاردوش خاقانليغيندان دامغاچي موهور دار گلدي. بارك تيكه ن، ناخيشچي، داشا يازي يازان اولاراق،چين خاقاني نين قوهومو چانق سنقون گلدي.
كول تکين قويون ايلينده ، اون يئدي اينجي گونده(27 فئورال 731 ميلادي)اوچدو. (اؤلدو)دوققوزونجو آيين ايگيرمي يئدي سينده ياس توتدوق.
توربه سيني، ناخيشلاريني، بنگو داشيني ميمون ايلينده، يئدينجي آيين عيني ايگيرمي يئدي سينده (1 اوامبر 731 ميلادي)، اونا لاييق حرمتله تاماملاديق.
اي تورك ميللتي! بو ائلي كيچيك قارداشيم كول تقين ايله اؤلومله چارپيشاراق قازانديم. قازانيب بو بؤيوك ميللتي اوتا، سويا سالماديم!
اي اوتوكنين اورمانينين ميللتي، پيس آدام گليب بيرليين پوزماسين، سيلاحلي گليب سني داغيتماسين دئيه سنه بوراني ائل توتدوم. قايدا، قانون قازانديرديم.
تورك ميللتي، بگلر، سؤزومو ائشيدين.
تورك ميللتيني توپلاييب ائل اوبانين وصفيني بو داشا يازديم. ميللت يئنه سهو ائده رسه اؤله جه ييني ده بو داشا ووردوم. هرنه سؤزوم وارسا يازديم. اونا باخاراق بيلين، ايندي كي تورك بگلري. توركلريم، بوتون بگلريم، بوتون ميللتيم! قازانيب ائل توتدوغوم بو يئرده ن،خاقانيندان آيريلماسان، ياخشيليق گؤره جكسن. ائوينده اوتوراجاق،
دردسيز اولاجاقسان.
سؤزلريمده يانليش وارمي؟
اي تورك، تيتره و اؤزونه دؤن!
گردآوری و تنظیم: یاشار نیازی/ مارقوش
منبع:
مارقوش / دايرة المعارف ترکمن صحرا
www.margush.ir
telfax: 0172-2221228
tel: 0172-2291449
mob:+98 9392291449
استفاده از مطالب سایت با قید منبع مانعی ندارد.
لطفا برای من بنویسید دقیقا این سنگ نوشته ها به ترکی کدام قبیله نوشته شده است یعنی قزاق یا ترکمن یا ازبک یا ترکی عثمانی یا ترکی اویغوری ؟ به چه دلیل می گویید مثلا به فلان زبان است ؟متشکرم