شعر انقلاب، تعهد و دفاع مقدس در اشعار شاعران معاصر ترکمن
دکتر امان‌قلیچ شادمهر؛
انقلاب اسلامی در ادبیات ترکمنی، تحولی بنیادین در ارزش‌ها و دگرگونی اساسی در باورهای اجتماعی پدید آورد؛ چرا که این انقلاب، از میان توده‌های مردمی اعم از ترک و کرد و ترکمن و… برخاسته بود. لحظه‌های سترگ و به‌یادماندنی انقلاب، در دل تک‌تک مردم ایران جاودانه ماند و لحظه‌های هیجان و شور، لحظه‌های بزرگ و خطیر، لحظه‌های اضطراب و شوق و لحظه‌های شهادت و حیات، همه و همه در سروده‌ها و احساسات شاعران ترکمن، خالی از تاثیر نبوده و نخواهد بود.
شاعران ترکمن، با احساسی ژرف که از ژرفای دریای بیکران خزر و با طبعی صادقانه و صمیمانه که از صحرای فراخ و صمیمی ترکمن الهام گرفته‌اند; به خلق اشعار پرشور، صادق و صمیمی پرداخته‌اند و اینگونه اشعار و سروده‌ها که نشان از تعهد و التزام دارد باید مورد بررسی قرار گیرد. بر مسئولین فرهنگی-ادبی کشور واجب است که اشعار این دوره از شاعران را در هر قوم و زبانی که باشد، جدی بگیرند; چرا که تاثیرات انقلاب اسلامی و دفاع مقدس در آنان، کمتر از تاثیر آن در ادب فارسی نبوده و نیست. مثلا شاعرانی بوده‌اند که در طول هشت سال دفاع مقدس اشعار پرشوری را با حال و هوای جبهه از دل تراوش داده‌اند که بخاطر یکسونگری و عدم آشنایی گردانندگان مطبوعات و نیز کم اهمیت جلوه دادن آنها، به فراموشی سپرده شده‌اند و به دلایل مختلف در فراز و نشیب‌های روزگار، به لحاظ اجتماعی، خواسته یا ناخواسته، پنجره‌های احساس آنها بسته شده است. ولی تعهد ادبی حکم می‌کند که باید برای گشودن پنجره‌ها مدد رساند، برپایی مجالس، نشست‌های ادبی و جمع‌آوری اشعار، در باروری اذهان و حفظ آثار انقلابی-ادبی بسیار مفید خواهد بود که این امر نیز بدون حمایت و پشتیبانی مسئولان ممکن و میسر نیست. بعد از انقلاب تنها کاری که در این زمینه شده، مجموعه‌ی اشعار انقلابی جمع‌آوری شده توسط «حلیم بردی عادل» است که درخور آن همه حضور و خلوص نیست.
سروده‌های انقلابی ترکمن که در اوایل انقلاب، با حال و هوای صمیمانه سروده شده‌اند، آغازین شورها و هیجانها و نخستین سرودهای عصر انقلاب بوده‌اند. بعد از آن نیز در دوره‌ی جنگ تحمیلی که فرزندان انقلاب و امام، عاشقانه با بال شوق و عشق در جبهه‌های نبرد حضور داشته‌اند. شاعرانی نیز وجود داشته‌اند که با سرودن نغمه‌های الهی-آسمانی، به یاری آنان شتافته‌اند و از این حیث شاعران جنگ و دفاع مقدس به دو دسته تقسیم می‌شوند. دسته‌ی اول، شاعرانی که تنها برای دل خود شعر سروده‌اند و شاعرانی که خود در میدانهای نبرد حضور داشته‌اند و خاک و گل و ترکشهای خمپاره و دم گرم خاکریزها و خطر میدانهای مین را از نزدیک حس‌کرده‌اند و با خون و پوستشان لمس نموده‌اند و دوشادوش دیگر رزمندگان، در میدانهای جنگ حضور داشته‌اند و این دسته شاعران نیز، در میان ترکمنان کم نیستند. از این دو دسته شاعران می‌توان از ست ار سوقی، حبیب‌اله سبحانی، ادریس شاعری، عبدالکریم کلته، عبداللطیف گلی، عرازمحمد ایری، عیدی اونق، قربان آهونبر، آنه‌محمد قزل، امان‌قلیچ سخاوی و… نام برد.
از خصوصیتها و ویژگیهای اشعار انقلابی ترکمن می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:
۱) کارگیری عنصر پیام: شاعران ترکمن هریک با قدرت زبانی که دارند، در توانایی انتقال پیام و در برقراری ارتباط و حس منطقی با خوانندگان، متفاوت بوده‌اند و هریک سعی داشته‌اند با به‌کارگیری قوه تفکر و اندیشه و با بهره‌گیری از تجارب اندوخته در ترسیم آنان برآیند و عاطفه به آن ببخشند; زیرا شاعرانی در این میان موفق ظاهر شده‌اند که از عنصر حس و عاطفه‌ی قوی برخوردار باشند.
۲) ترسیم افقهای وسیع رشادتها، قهرمانی‌ها و پیروزی‌ها: شاعران، با مطرح کردن روزهای استبداد و خفقان و ظلم و بی‌عدالتی رژیم ستمشاهی، ورود امام به کشور، پیروزی انقلاب اسلامی و بعد از آن نیز در طی دفاع هشت‌ساله، رشادتها و جانفشانی‌های رزمندگان و پیروزی‌های مکرر آنان را به گونه‌ای زیبا و روشن را ترسیم نموده‌اند که انسان را بی‌اختیار به طرف حال و هوای انقلاب یا غلغله‌های کارزار نبرد می‌کشاند:
حبیب‌اله سبحانی:
طاغوت زمان ظلمیندان، قره باغیر قان بولوپ
جسددن جانلار چیقیپ، قالدی یونه سان بولوپ
یوردی بوزان فئوداللار هم اربابی خان بولوپ
امام خمینی(ره) گلدی خلقه مهربان بولوپ
اسلام یوله قول بریپ، الله‌شیلی ایللریم
ترجمه:
از ظلم طاغوت زمان، دل ملت خونین شد. روح از پیکرها و سرمایه‌داران و اربابان سرزمین ما را ویران کردنداکنون که آن مهربان امام آمد، بیایید در راه اسلام، دست به دست هم داده متحد شویم.
عبدالکریم کلته:
آنچا باتیر ییگیت‌لر، ساواشدان وهم اتمه‌دی
آلدی ا بایداغین، بیر پاراخات یاتمادی
توپراغیندا بیر قاریش، جان برسه هم ساتمادی
قوجاق آچدی اوقلارا، ایزین قایغی اتمه‌دی
ظالملار، آلدی عبرت اول بستان جبهه‌ده
ترجمه:
چه بسیار بوده‌اند جوانانی که بی‌هیچ واهمه‌ای بیرق اسلام را بدست گرفتند و جنگیدندچه بسیار بوده‌اند جوانانی که به خاطر عزت و شرافت وطنشان حتی از یک وجب از خاک سرزمینشان نگذشتندو با جان و دل در برابر گلوله‌ی دشمنان سینه سپر کرده‌اند و به ستمگران در جبهه‌ی بستان درس سختی داده‌اند.
۳) وصف شهیدان و بیان جانفشانی آنان: شاعران این گونه سروده‌ها، با ژرف‌نگری و بینشی متعهدانه به بیان رشادتها و فداکاریهای رزمندگان پرداخته‌اند و شاعران درباره‌ی انگیزه، عشق و آرمان والای شهیدان که همان حفظ، قوام و تداوم انقلاب است، اشعار پرشوری را به ملت و خانواده‌ی شهیدان نثار کرده‌اند:
عرازمحمد ایری:
دین یولینده حقه اوزین تانیدان
دوسته قوات بریپ دوشمان اولیدن
اسلامینگ یولینده جانیندان اوتن
ا دیییپ، برک چالیشان شهیدلر
ترجمه:
شهیدان راه خدا، آشنای حق‌اند و یار و یاور دوستان و درهم کوبنده‌ی دشمنانند. شهیدان در راه اسلام، از جان خود مایه گذاشته‌اند و ا گویان، سرفراز و مغرور جنگیدند.
ستار سوقی:
قاشینگیزده باشیم انگمانه تایین
داغ بولایین دردینگ برسنگ جیدایین
فرزندینگ آدینه قربان بولایین
واطانمیزینگ توپراغینده قانینگ بار
ترجمه:
ای خانواده‌ی شهیدان در برابرتان سر فرود می‌آورم. اگر دردی دارید، بسان کوه، بی‌منت، تحمل خواهم کرد. ای خانواده‌ی شهیدان شما را سهمی است و خونی است در این خاک. من قربان نام فرزند شهیدتان شوم.
۴) مبارزه با استکبار جهانی: شاعران ترکمن، با درک و آگاهیهای سیاسی و قدرت زبانی، همیشه در ستیز با استکبار جهانی بوده‌اند، علاوه بر این گامهایی در جهت ارتقاء آگاهیهای عمومی برداشته‌اند که این امر خود منجر به تحریک احساسات مردم می‌شود و بینش سیاسی آنان را تقویت می‌کند. شاعران متعهد ترکمن، اشعار فراوانی را درباره‌ی نفی هرگونه سلطه توسط بیگانگان سروده‌اند که بخاطر روانی و همچنین به خاطر احساس مملو از صداقت در آن، زبانزد مردم گشته‌اند:
ستار سوقی:
… قان شهرینه اوویردینگ سن خرمشهرینگ‌آدینی
خوزستانی اوده یاقدینگ، قویمادینگ هیچ زادینی
یر یوزینده اولچریپ‌یونگ، قانلی اورشینگ اودینی
پنجه‌لنگدن قان دامیپ دور ظالم امریکا سنینگ
یر یوزینده ظلمینگی بیر گون کسر دنیا سنینگ
آبادانیم، گوزل شهریم، گور نه ویران بولدی هی
مکتب و مجیدی تابان یرگه یگسان بولدی هی
آیریلیپ ذوقی صفالار، ظلمی سلطان بولدی هی
پنجه‌لنگدن قان دامیپ دور ظالم امریکا سنینگ
یر یوزینده ظلمینگی بیر گون کسر دنیا سنینگ
ترجمه:
ای امریکای ظالم، از پنجه‌هایت خون می‌چکد روزی دنیا، ظلم تو را از روی زمین برخواهد چید. تو «خرمشهر» را به «خونین شهر» تبدیل کردی. «خوزستان» را به آتش کشیدی و نابود ساختی و در سراسر دنیا شعله‌ی جنگ افروختی ای امریکای ظالم، از پنجه‌هایت خون می‌چکد تو آن شهر زیبایم، آن «آبادان» را، ویران کردی. و مسجد و مدرسه‌اش را با خاک یکسان; دیگر هیچ ذوق و صفایی نمانده است. ظلم تو عالم‌گستر است، ای امریکای ظالم بدان; روزی دنیا، ظلم تو را از روی زمین برخواهد چید.
۵) پرداختن به دفاع مقدس: اهمیت شعر دفاع مقدس، کمتر از شعر در دیگر مقوله‌ها نیست. زیرا شعر دفاع مقدس بر مقاومت، سلحشوری در برابر متجاوزین و ظلم و بر حفظ مرزهای کشور و ایجاد روح تعهد و ایثار و نیز بر ارتقا آگاهیهای ملی مدد می‌رساند. چرا که نبرد، همواره میان کفر و ایمان، شرک و یکتاپرستی، عدالت و تبعیض و… حضور داشته و خواهد داشت.
۶) مضامین و مفاهیم محدود: اینگونه اشعار در مقطع خاصی از انقلاب و در مناسبتهای مختلف سروده شده‌اند. هر چند که صنایع ادبی و ظرافتهای آن در اینگونه اشعار کمتر یافت می‌شود، اما به لحاظ استواری کلام و زیبایی که دارند حائز اهمیت هستند، مثلا اشعاری که به ترکمنی درباره‌ی ۱۳ آبان یا ۲۲ بهمن سروده شده‌اند.
۷) طرح مفاهیم دینی، مذهبی: شاعران پس از انقلاب به تاثیر از فرهنگ قرآنی و تعالیم اسلامی، علاقه‌ی فراوانی به سرودن اشعار تعلیمی-مذهبی، (توام با مفاهیم عالی عرفانی) در باب ترک زخارف دنیا، توجه به معنویات، اهمیت نماز و… پیدا کرده‌اند. قصاید و مثنویهای متعددی در این خصوص یافت می‌شود که خالق و ناظم آنان شاعرانی چون عاشور آخوند پاک‌چوگان، شاه‌دردی ایزدی، حبیب‌اله سبحانی، قربان آهونبر، عبدالخالق آدمی… بوده‌اند.
در کنار این شاعران، شاعران پرتلاش و انقلابی دیگری به ظهور رسیده‌اند که احساس و عاطفه در اشعار آنان حرف اول را می‌زند و طراوت و تازگی خاصی در درون انان موج می‌زند. شاعرانی چون عیدی اونق، آنه‌محمد ساده، عبدالقهار صوفی‌راد، نازمحمد پقه، عبدالرحمن دیه‌جی، عبدالحکیم مختومی و… که زیباترین و دلنشین‌ترین اشعار آنان، اشعاری است که به سرزمین خود ایران هدیه نموده‌اند و عزت، مجد و عظمت روزافزون ملت ایران و سرزمین ایران را آرزو کرده‌اند:
عیدی اونق:
بو مقدس توپراغینگدا واطانیم سنینگ اوچین دوشان اوغول من
قسم ادیان آق سویت برن انم‌دن ساویلسام هم سنگ یولینگدان ساویلمان…
ترجمه:
ای سرزمین من ای ایران در خاک مقدست زاده شده‌ام.فرزند تو و از آن توام. سوگند; اگر از مادر خود نیز بگذرم، از تو هرگز نخواهم گذشت، ای ایران
از عبدالقهار صوفی‌راد:
ای واطان
ای بییک واطان
گون مه گوندن بوی آل
موندانام بییک‌لن واطان
یورگینده عشق بسله‌نن انسان بیز
سن بیزه معشوق
سن بیزه جنان
سن بیزی دوغوران
سن بیزی دونان
عشقده سانگا فدا یورکلر بیلن
بو دینگ دویغی دال
اینام دیر، اینان
ترجمه:
ای سرزمین من، ایران ای سرزمین با شکوه و باعظمت من هر روز شکوهمند و شکوهمندتر باش. ما انسانهایی هستیم که عشق در دلهایمان ریشه دوانده است، تو معشوق و جنان مایی. تو ما را زادی، پرورش دادی. با جانهایی که قربانی ره عشق تواند. ای سرزمین من ایران این تنها یک احساس نیست، باور است، باور کن.
به نقل از: فصلنامه‌ی یاپراق، شماره ۱٫
مارقوش ترکمن صحرا
شرکت بازرگاني و گردشگري
www.margush.ir
گنبد کاووس – پاساژ شهرداري، واحد 12
Tel: 0172 – 222 12 28
TelFax: 0172 – 229 14 49
Mobile: 0939 229 14 49
استفاده از مطالب سايت با قيد منبع مانعي ندارد.
