علی‌آباد کتول

گردآوری مطالب و تظیم: یاشار نیازی

شرکت گردشگری و سیاحتی مارقوش ترکمن صحرا

علی‌آباد کَتول (علی‌آباد)، شهری است در استان گلستان ایران. این شهر مرکز شهرستان علی‌آباد این استان است. علی آباد به طور میانگین معتدل ترین شهر دراستان و یکی از معتدل ترین شهرهای ایران است.

به دلیل قرار گرفتن این شهر منطقه پست وکم ارتفاع و قرار گرفتن در کنار چند تپه،جنگل و دو دهنه کوهستانی ،آب و هوای این شهر منحصربه‌فرد شده است . آبشارکبودوال بلندترین آبشار تمام خزه جهان و تنها آبشار خزه ای ایران نیز در این شهر قرار دارد. این شهر یکی از بزرگترین ذخیره گاه چوب سرخدار در جهان است .هرچند قطع بی رویه این درخت کم یاب و منحصربه‌فرد آن را به کمترین میزان در سالهای اخیر رسانده است. این شهر بر اساس سرشماری سال 1390 با 77هزار نفر جمعیت به عتوان سومین شهر استان از نظر جمعیت می‌باشد.مساحت شهرستان علی آباد 1163 کیلومتر مربع است که محدوده شهری علی آباد حدود 20 کیلومتر مربع راشامل می شود.که پس از گرگان با55 کیلومتر مربع و گنبدکاووس با 25 کیلومتری مربع سومین ناحیه شهری استان و دهمین ناحیه شهری بزرگ در شمال ایران است. درعلی آباد تنها نیروگاه استان قرار دارد.

تاریخچه

با انجام عملیات بررسی و شناسایی کارشناسان سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری استان گلستان تاریخ علی آباد کتول ۷۰۰۰ سال برآورد شده است. این تخمین بر اساس آثار شناسایی شده شامل محوطه، تپه و بناهای تاریخی است و بناهای شناسایی شده متعلق به دوران اسلامی است که شامل ۴ حمام، یک بنای مسکونی یک پل و یک آسیاب آبی است که بیشترین آثار شناسایی شده در بخش جلگه‌ای شهرستان کتول قرار دارد.

رابینوی انگلیسی در کتاب مازندران و استرآباد از نظر جغرافیائی این منطقه را بدین وصف آورده‌است: ً بلوک کتول در جنوب شرقی استرآباد و در جنوب استرآباد رستاق واقع است حدود آن از کوهستان تا صحرائی است که در دست ترکمنهاست. و محدود است به رود کرک ً KARK ً و جلگه کمالان از شرق به نهر سرخ محله و از شمال به اراضی دوجی و از جنوب به میقان در بسطام طول آن از شرق به مغرب تقریباً ۱۰ مایل و از شمال به جنوب ۳۰ مایل است قسمت عمده آن پوشیده از جنگل است و صحرای علفزار نیز دارد (۱۲۸۵تا ۱۲۹۱ هـ. ش).

وجه تسمیه

بر اساس روایات شفاهی، این اسم مرکب از سه کلمه علی، آباد و کتول است که علی مخفف امیر الامراء العظام علی محمدخان کتولی سوار کتول و داروغگی طایفه دوجی و کتول بوده و آباد به معنای عمارت است، علی آباد کتول قبل از اینکه این نام را به خود بگیرد طبق گفته محققین و تاریخ شناسان ” کمال غریب ” نامیده می‌شد. که قبل از استقرار و اقتدار علی محمد خان کتولی دهی بوده‌است. خاندان کمال غریبی از خان های بزرگ منطقه گرگان بعد اسلام بودند.که در زمان رضاخان بعلت مخالفت با طرحهای کشف حجاب ، اعدام یا تبعیدوزندانی شدند.افراد این خاندان بزرگ هم اکنون در روستای میرمحله شهرستان گرگان زندگی میکنند.به همین علت نام این بخش از گرگان را بخش کمالان می نامند که برگرفته از نام قدیم خاندان کمال غریبی می باشد.

کتول از دو واژه اوستایی کته (KATA) و اول (UL) تشکیل شده‌است. کته به معنای جا و مکان و اول به معنای شیب، دره و گودال می‌باشد. و کتول به مجموعه آبادیها گفته می‌شود که در درون دره و کوه قرار دارند. از این واژه نخستین بار در کتاب روضه الصفا (در سال۱۰۷۸ هـ. ق) یاد شده‌است. همچنین (۳۲۸ سال پیش) در زبان پهلوی نیز کلمه کتول از دو واژه کت KAT به معنای جا و مکان و اول UL به معنی به بالا یا سوی بالا و بلند بکار می‌رود و کتول به مجموعه آبادیهایی گفته می‌شود. که در درون دره و شیب واقع شده باشند. و این واژه دارای معانی و تعاریف گوناگونی است.

هنر

موسیقی

علی آباد کتول از نظر جغرافیایی شرقی ترین مناطق تبری زبان و از اصلی ترین بلوک استرآباد قدیم محسوب می‌شود. نزدیکی این منطقه با بسیاری از نواحی ترکمن نشین و از سوی دیگر همسایگی با خراسان پیچیدگی شگفتی را در مجموعه فرهنگ شفاهی علی آباد موجب شده‌است. که می‌توان دو جریان بزرگ موسیقیایی یعنی خراسانی و ترکمنی را در بعضی از مقامات موسیقی کتول شاهد باشیم که شاخه تنومند موسیقی کتولی ریشه‌های خود را از سمت شرق به خاک‌های خراسان و مناطق ترکمن نشین و کرد نشین آن و از سوی شمال به دشتهای ترکمن نشین دوانده‌است.

اساس ساختار موسیقی کتول متکی بر سه مقام آوازی به عنوان هرایی راسته مقام و کله کش است هر چند این سه مقام خود دارای انواع دیگری نیز هستند که به حس مجریان و چگونگی بلندی یا کوتاهی جملات ان به هنگام اجرا بستگی دارد از قدیم‌الایام خنیاگران کتول این سه مقام را بر اساس سلیقه وذوق فردی واتکا به سنت بداهه خوانی و بداهه نوازی به اشکال مختلفی اجرا نموده‌اند که پس از شکل گیری و تثبیت به نام انها نامدار شد بر همین مبنا پس از سالیان دراز دهه مقام به مجموعه مقامات موسیقی کتول افزوده شد که هر یک از انها به نام خنیاگران پدید اورنده خوانده می‌شود از نمونه اینکه مقامات می‌توان از مقام علی محمد صنم مقام یحیی گالش ومقام حسنخانی یاد کرد وو جه تمایز بین این مقامها در اجرای پرشتابتر و سریعتر ان است. بدین معنی که راسته مقامها پر شتابتر سریعتر کوتاهتر و هرایی‌ها وکله کشها کشیده تر و سنگینتر و طول جملات آن از راسته مقامهای بلندتر میباشدبنابراین هرایی مقدمه وپیش درآمد آهنگهای کتولی و بعد از ان راسته مقامها وسپس کله کشها اوج موسیقی کتولی می‌باشد که در موسیقی آوازی کتولی خوانده می‌شوند. بخش دیگر آواز موسیقی کتولی شامل منظومه‌ها است که منظومه عباس مسکین وعباس گالش از معروفترین آنهاست اخرین بخش از آواز کتولی ریز مقامات کتولی میباشدکه خود از مقامات اصلی گرفته شده‌است ودر حال حاضر از ریز مقامات بومی کتولی تنها تعداد معدودی در یا دها مانده‌است به عکس سایر ریز مقامات مناطق متأسفانه برخی نامهای قدیمی این بخش از موسیقی کتول به فراموشی سپرده شده‌است وهمه آنها نزد هنرمندان این مناطق باعنوان کلی ریزمقام شناخته می‌شوند. از همین رو این بخش ازموسیقی منطقه به دودسته تقسیم می‌شود. دسته اول در ریز مقاماتی که در ادامه راسته مقامات و کله کشها خوانده می‌شوند. این ریز مقامات از نظرکلی حالت خلاصه شده أی از مقامات منطقه هستند که با شتاب و ریتم تندتری به اجرا در می‌آورند. حالات ادای کلمات درآنها زیر حلقی می‌باشد. ریز مقامات گروه دوم شامل ترانه‌هایی است که اختصاصاً توسط زنان خوانده می‌شود این دسته از ریز مقامات که از نظر مضمونی به جشنها و عروسی مربوط می‌شود مانند لاره لاره و دارچینی و حنا حنا … را و همچنین ریز مقاماتی که در مجالس عزاداری خوانده می‌شود از قبیل سر گریه زبان گریه می‌توان نام برد. موسیقی سازی کتولی (داستانی، روایتی) چنانچه بخواهیم به موسیقی سازی علی آباد کتول نیز اشاره نمائیم ناچاریم تا آن رانیز به دسته‌های مختلفی تقسیم کنیم اما در نگاه کلی می‌توان سه دسته را نسبت به سایر بخشها پر اهمیت تر دانست. دسته اول مجموعه قطعاتی که در جشنها و عروسیها مورد استفاده قرار می‌گیرد و ما آز آن پیوسته با عنوان موسیقی مراسمی یاد کرده‌ایم. این بخش از موسیقی کتول توسط سرنا ودهل بیان می‌شود که می‌توان از سه تکه یعنی آروس یاری (عروس آوردن)، کشتی گیری. اسب دوانی یاد کرد. دسته دوم شامل مقامات و قطعاتی است که در پاسخ به مقامات و ریز مقامات آوازی نواخته می‌شود این دسته کلیه هرائی‌ها راسته مقامات و کله کش‌ها را دربر می‌گیرد و توسط سازهائی چون دوتار و نی و کمانچه نواخته می‌شود. دسته سوم مجموعه قطعات است که فاقد بیان آوازی است و براساس داستان یا روایت خاصی ساخته شده و از نمونه این قطعات می‌توان ورساقی، زارنجی، شتر ناز و یار خدیجه را نام برد که توسط نی و دوتار و کمانچه نواخته می‌شوند.

اگر چه امروز کلیه سازهای رایج در منطقه کتول هویت بومی یافته‌اند اما بی تردید در اجرای موسیقی مقامی کتولی نی ودوتار نقشی کلیدی دارند. هر چند کمانچه نیز پس از آنها در اجرای بخشهائی از این موسیقی سهیم است. نی کتول که از بلند ترین انواع آن در مناطق مختلف ایران است از نظر ساختمانی تلفیقی از لله وای مازندرانی و ید بَقٌم ترکمنی است این نی همچون نی چوپانی مازندران دارای چهار سوراخ در بالا و یک سوراخ در زیر است و لبی آن از بیرون تراشیدی می‌شود. بلندی ساز حاکی از تشابعه آن با نی ترکمنی است و مانند ید بَقٌم هنگام نواختن بین لبو دندان قرار می‌گیرد. دوتار کتولی در دونوع کاسه کوچک و کاسه بزرگ متداول است که نوع کاسه کوچک آن مانند دوتار ترکمنی است و کاسه بزرگ آن مانند دوتارهایث نوازندگان شمالا خراسان است. کلیه دوتارهای کتولی دارای یازده پرده می‌باشند و تکنیکهای اجرائی این ساز به روشهای دوتار نوازی بخش ترکمن شبیه‌است. کمانچه‌های کتولی نیز دردونوع کاسه کوچک و کاسه بزرگ مشاهده شده‌است کمانچه‌های کاسه کوچک شبیه کمانچه نسائی ترکمنی است اما هویت کمانچه کاسه بزرگ آشکار نیست، کمانچه کتول سه سیم است. و شیوه‌های اجرائی آن آمیزه أی از تکنیکها ی نوازندگان مازندرانی و ترکمنی است. از دیگر سازهای کتول باید از شمشاد یاد کرد این ساز شباهت تمامی با سیکاتک مازندرانی دارد سازی زبانه دار است که دارای شش سوراخ در بالا و یک سوراخ در زیر است این ساز مانند سیکاتک مازندرانی همراه با مهاجرت کولیان غر بالند که از سازندگان حرفه أی آن بوده‌اند متروک شد جنس این ساز از چوب شمشاد و یا نی خیز ران است. سرنای کتول نیز از سرنای شمال خراسان اخذ شده‌است اما نوازندگان کتول مانند سرنا نوازان مازندرانی تنها از صدای بم آلان استفاده می‌کنند. سرنای کتول دارای یک سوراخ در بالا ویک سوراخ در زیر است. از سازهای کوبه أی کتول باید از دیل یا دهل نام برد دهل کتول مانند دهل‌های جداره کوتاه خراسانی است این دهل در واقع در جهت اجرای ریتمهای موسیقی مراسمی کتول جایگزین نقاره مضاعف مازندرانی شده‌است. از ادوات کوبه أی موسیقی کتول باید از دس دایره نام برد که همانند دس دائره مازندرانی است این ساز در جشنهای عروسی توسط زنان نواخته می‌شود

مردم

مردم کتول از بومیان استان و طبری زبان هستند. کتولی گویشی از تبری مازندرانی است.^[۱]

عمده جمعیت شهر را به ترتیب کتولی‌ها- بومی های منظقه ی فندرسک و شاهرودی هاوو خراسانی ها سیستانی ها و ترکمن‌ها نیز در این شهر ساکن هستند. مذهب مردم شهر شیعه اثنی عشری است.

محله علی‌آباد خاور کلاته (خار کلاً) و جنگلده از محله های قدیمی شهر می باشد.

مناطق دیدنی و گردشگری

آبشار تمام خزه‌ای کبودوال، سد علی آباد کتول – دو دهنه زیبا و بکر محمد آبادکتول و زرین گل با ییلاقات زیبا ی آن: روستاهای افرا تخته، چینو، خولیندره، مایان، نرسو، ریگ چشمه، چلی، بالا چلی، گنو، غریب آباد، چه جا، لنگو، سیاه مرز کوه، نرسو، الستان، وسیع سرو و منطقه کوهستانی چلی،بالاچلی ، شاه وار، از مهمترین مناطق گردشگری این شهرستان می‌باشد

شرکت گردشگری و سیاحتی مارقوش ترکمن صحرا

استان سرسبز گلستان گردشگری و طبیعت گردی در دیار باستانی ترکمن صحرا

برای دیدن شرایط و امکانات تور اینجا کلیک کنید.

برای ثبت نام تور  اینجا کلیک کنید.