آنا قلیچ ماتاجی
Mätäji
از شاعران کلاسیک ترکمن، حدودا در سال 1824 م (1240 هـ) در روستای «کوشی» واقع در جنوب عشق آباد ترکمنستان متولد شد. تخلص ادبی او در شعر «ماتاجی» به معنای محتاج و تهیدست بوده که از معنای تخلص شعری اش می توان علت اختیار آن را به عنوان تخلص شعری دانست.
شاعر در دوران کودکی نخست پدرش «امان محمد» و سپس در نوجوانی برادرش «صفر قلیچ» را که بیست و پنجمین بهار زندگی اش را می گذرانده، به علت بیماری از دست داد. شاعر زندگی ای در فقر و فاقه داشته و بیشتر با کشاورزی و باغداری امرار معاش کرده است. گذشته از زندگی در فقر، گویی در جوانی از عشق خود به نام آنا گل نیز ناکام مانده است. و مدتی نیز توسط دولت ایران در آن زمان به اسارت گرفته شده و در واپسین سالهای عمر خویش با تراژدی روسیه- آخال غم بار شده است. به این خاطر تجن نفس اوغلی – محقق ترکمنستان – زندگی شاعر را سراسر تراژدی می خواند. (1)
ماتاجی علوم ابتدایی را در زادگاه خود فرا گرفت. ولی به علت تنگدستی از ادامه تحصیل باز ماند. از آن پس به طور مستقل آثار و کتاب های ارزشمند و اشعار شاعران کلاسیک را مطالعه کرد. اگر چه او در مراکز مهم آن زمان تحصیل نکرده، اما شاهکارهای ادبی مشرق زمین چون: گور اوغلی، لیلی و مجنون، شیرین و فرهاد، شاه صنم و غریب، سیف الملک ماه جمال ، شاه بهرام و … را به خوبی مطالعه کرده است.
شعرهای ماتاجی به دلیل سادگی و روانی و نیز به دلیل بکارگیری از افکار و احساس عادی زبانزد همه بوده است، به گونه ای که دوست خوبش «حالی باخشی» که از خوانندگان و نوازندگان چیره دست و محبوب آن زمان بوده، بیشتر شعرهایش را حفظ و در نشست ها و عروسی ها می‌خوانده است. افزون بر سادگی و روانی اشعارش، شاعر خلاقیت منحصر به فردی در آفرینش گونه های شعری به ویزه شعر های وصفی داشت. مهارت او در وصف، نه تنها در اشعاری که درباره طبیعت سروده هویداست، بلکه در اشعار عاشقانه اش به طور کامل نمایان است. آهنگین و روان بودن اشعارش در کنار جذابیت غزلهای عاشقانه اش او را از دیگران برجسته ساخته است. بیشتر اشعار توصیفی او در توصیف یار و بیان حالتهای عاشقانه است. شعرهای گوزل، قارا گوز گلین، زولفونگ سنینگ، ماهریم آلن یار، بوزان بارمی، دلبر، بللی ساچینگ، قیزینگ، منگزار باغینگ گولونه، الدن گیدر، گلین، منگ منگ خال لارینگا، ایراق دا دورما، آی پری و… از جذابیت خاصی برخوردارند. هرچند که اشعار توصیفی او در باره طبیعت کمتر هستند اما همین اندازه نیز نشان از تبحر و مهارت او دارد. شعر «اونده بار» او که ما را بیشتر به یاد شعر گرگنینگ و ترکمنینگ مختومقلی فراغی می اندازد و نیز شعر «بدو» از شاهکارهای شعری او به شمار می رود. بهره گیری از داستان‌های عامیانه و روایات مردمی و بهره مندی از زبانزدها -مثلها- در لابلای اشعارش، شعرش را در خور فهم ساخته است.
اشعار شاعر در آکادمی علمی ترکمنستان در قسمت دست نوشته ها در شماره های 41، 60، 80، 127، 439، 660 نگهداری می شود. (2)
اغلب اشعار او از ترانه های حالی باخشی و از زبان فرزندش «اوراز محمد» نگاشته شده و یا از سوی بکی قاضی- از خویشان و وابستگان شاعر- جمع آوری شده است. پیشتر مجموعه اشعار او به طور مستقل در ترکمنستان در سالهای 1940- 1943- 1954 به چاپ رسیده است. و در کتاب ترکمن شعری آنتولوزیسی که به کوشش پرفسور دکتر قربان دردی گلدیف و پرفسور دکتر فکرت ترکمن در آنکارا در سال 1995 به چاپ رسیده، چهارده شعر عاشقانه او را برگزیده اند. برگزیده اشعار او در ایران چندین بار توسط حاج مراد دردی قاضی به چاپ رسید. و آخرین برگزیده اشعارش نیز که چهل و سه شعر شاعر را در بر دارد، با توضیح و اضافات و ویرایش جدید در سال 1385 توسط عشق دانش با مقدمه سودمند آتا اولوغ بردی و آ. چاری قولی به چاپ رسیده است. گذشته از این در دفتر هفتم یدی گن یا ترکمن شعری نینگ دردانه لری بیست شعر شاعر با مقدمه کوتاه اما بسیار مفید تجن نفس اف آمده است. از دوستان شاعر نخست به حالی باخشی نوازنده چیره دست اشاره کرد که در حفظ و نگهداری اشعارش نقش عمده ای داشته است و سپس به بایلی و کاتبی اشاره کرد که با شاعر رفاقت داشته اند. بادیقما سردار، قربان مرد ایشان و نور بردی خان نیز در مراوده بوده است.
سرانجام شاعر پس از شصت سال زندگی از دنیا رخت بر بسته است. مزار او در کنار روستای کوشی – زادگاه شاعر- قرار گرفته است. و فرزندانش به ترتیب ملا دردی درسال 1924و اوراز محمد نیز در سال 1956 درگذشته اند. و در کنار پدرشان آرام گرفته‌اند.
درباره زندگی و اشعار ماتاجی به غیر از آتا اولوغ بردی محققان و پزوهشگرانی چون: آ. ن. سامایلوویچ، خوجه ملا، ن. آشیرف، آ.کریموف، ب. قارریف، آ. جاری قولییف، آ. نوریاغدیف، ک. دردییف، ش. قاندیموف تحقیقات ارزشمندی دارند.
(3)
Men diýem, müminler, remezan mahy,
Galandyr serimiz galla ýigitler.
Gelgende kapyryň soldady, şahy,
Düzdüler şemşire, güllä ýigitler.
Ruzy sişenbede guruldy bazy,
Doldurdy dünýäni myltygyň sazy,
Kimi şehit boldy, kimseler gazy,
Murgy behişt boldy Alla ýigitler.
Ganym aldy galamyzyň daşyny,
Sebäp bilen syndy agyr goşuny,
Gaýrat edip, bisünniniň läşini,
Ýetgirdi her biri ellä ýigitler.
Ejizlermiz aglaşdylar elenip,
Gan ýuwtuldy efgan ablar bulanyp,
Puşman etdi gitdi, ketin, keýin dolanyp,
Eýlemedik biz töwella ýigitler.
Gan görüldi batyrlaryň gözünden,
Gün tutuldy at dilinden tozundan,
Alp ýürekli aýrylmady yzyndan,
Ýetirginçä baryp pellä ýigitler.
Namart ogly görünmedi ýer kimin,
Ärden dogan arlap galdy şir kimin,
Söweş güni çille mesi ner kimin,
Dürli duman geldi kellä ýigitler.
Danyşaýyn näme gelse dahana,
Arkaç aglar aýny düşse pygana,
Mätäji diýr, şükür kylyň Subhana,
Bizge nusrat berdi Alla ýigitler.
Ýaşyl öwsüp ala dagyň degresi,
Aýlanyp çykmaly ýolar onda bar,
Geýinip çykarlar mahmal, begresi,
Şeýle şahandazly iller onda bar.
Gaýalary ýalkym atar her çende,
Ýakymly şamallar öwsüp her günde,
Atylan ok ýaly barar her kanda,
Çaparman, gyl boýun mallar onda bar.
Dag başynda şaglap geler çeşmesi,
Görmedige kyndyr münüp-düşmesi,
Ýakyn geldi miweleriniň bişmesi,
Her elde zarafşan güller onda bar.
Söze gulak salyň, eý ýary-ýaran,
Aman-esen bolsun bizleri soran,
Bulutlar oýnaşyp, köp ýagsa baran,
Daga-daşa uran siller onda bar.
Özünüň islegi – görnüne ýeten,
Täze dogan aý dek sallanyp öten,
Mätäji aglady, ýat edip Watan,
Uzyn boýly, inçe biller onda bar.
Ata çykan aňly bolsa her ýoldan,
Berimli, pähimli hany gerektir,
Ýaranlar ýörise sagyndan – soldan,
Görogly beg kimin syny gerekdir.
Ýow ýolugyp, ýowuz myltyk atylsa,
Kimi ölüp, kimseleri tutulsa,
Gylyç syryp, bir-birigi gatylsa,
Jöwher kulah, demir dony gerekdir.
Meýdan era jeňňi-maglub gaýrylsa,
Agdarlyşyp, arap atlar maýrylsa,
Goç ýigitler ters söweşip aýrylsa,
Jyzasynda gyrmyz gany gerekdir.
Er boldajy ar üstünde çapylsa,
Wadasynda-ykrarynda tapylsa,
Gähi-gähi deri-derman sepilse,
Bedeninde tyg nyşany gerekdir.
At gerek gaçmaga, kowsa ýetmäge,
Gaňyrlyp ganymy-zeper etmäge,
Märekede diýen sözi bitmäge,
Etrabynda ýeňi-ýany gerekdir.
Ýigrimä, otuza ýetende saly,
Serpilmez serinden sed müň hyýaly,
Meger bolaý diýse Hatam-Taý ýaly,
Egsilmeýän genji-käni gerekdir.
Habar ber Jemşidu Şabährem kany?
Olary ýuwdandyr ýalançy-pany,
Jahanda jem bolsa maslahat güni,
Danyşanda hoş zybany gerekdir.
Han ýanynda ekrem bilen otursa,
Gelgeninde halat-serpaý getirse,
Ýalançyny abraý bilen ötürse,
Aherýetde nur-imany gerekdir.
Gözüň ýumup girseň, umman düýbüne,
Ýagşy ýigit manent rahmet ýabyna,
Mätäji, diýr, myhman gelse babyna
Er daýaly ak juwany gerekdir.
Peň açar, hoş saýaly,
Seniň ysyň hoşdan, bugdaý.
Ekip kemala getiren,
Kimdir seni başdan, bugdaý.
Ujalap peliň başyna,
Tohum göýbermän daşyna,
Berk tutup ýaby goşuna.
Günde ekdim üçden bugdaý.
Daş ýanyňda malyn güýdüp,
Gatnawyň kän, gelip-gidip,
Elmydama enjamyň edip,
Suw berer men keşden, bugday.
Ýagma, sowuk-aýaz görüp,
Çüýremezdüýbüň suw urup,
Ne ýatyp sen penjäň gerip,
Düýş almagyň gyşdan, bugdaý.
Baran ýagar düýbüň ezip,
Göwnüm seýran eder gezip,
Bäş hanadan başyň düzüp,
Gök salar sen daşdan, bugdaý.
Ýapraklaryň lerzanadyr,
Aslyň seniň dur, dänedir,
Her bir başyň bäş hanadyr,
Towzaň bir garyşdan bugdaý.
Emgegiň ýok paýdar-paýa,
Sen barkaň paý ýok arpaýa,
Bäş batmany bir urpyýa,
Ýylda nyrhyň başdan, bugdaý.
Mätäji diýr, dünýä genji,
Ýedi aý daýhan guwanjy,
Ýagşy diýrlerler mäş, bürünji,
Kem dälsiň hiç aşdan, bugdaý.
Namyradam, nädeýin men, namys-ar elden gider,
Nury-didäm, nukta hallar, zülpi tar elden gider,
Aýyp kylmaň, eý ýaranlar, namydar elden gider,
Gözlerimiň röwşeni, bikarar elden gider.
Serimni söwdaga salgan, serwigä arzym aýdaýyn,
Semender deý sargaryp, ataş şerabyn dadaýyn,
Dostlarym, deň-duşlarym duşman bolupdyr nädeýin,
Şol sebäpden aglaýyr men, näzli ýar elden gider.
Gözlerim görmez diýip, hiç göwnüme getirmedim,
Sagdy-ýu Seýpelmelekniň yzyny ýitirmedim,
Sarnaýyp şamu-säherler, illeri ýatyrmadym,
Neýleýin sabrym bilen hem karar elden gider.
Men oňa sadka bolaý hem dahy çopany, guly,
Agyr märeke era üm bilen düşir dili,
Onuň ysy müşki-anbar, istenmes men her güli,
Engury, injiri, hurma, alma, nar elden gider…
Hiç alajyn tapmasam, dagym bilen barsam gerek,
Gijelerde şam-çyragyň, gül ýüzüň görsem gerek,
Yşkynda perwaz urup, ýolunda jan bersem gerek,
Şol sebäpden aglaýyr men, näzli ýar elden gider.
Bezenip beýge çykanda, begleri berbet kylasy,
Saglary telbe kylyp, telbeler syçrap galasy,
Ele düşüp, ekdi bolgan, boz keýikniň balasy,
Awçylarnyň awlagy, ak maral elden gider
ییغنان هم تاییارلان: یاشار نیازی /مارقوش
چشمه‌لر:
امان قلیچ شادمهر – یازغی‌لاریندان
پی نوشت:
1- یدی گن ، دفتر هفتم، مقدمه برگزیده شعر ماتاجی
2- ترکمن شعری آنتولوزیسی
3- همان منبع
منبع:
مارقوش / دايرة المعارف ترکمن صحرا
www.margush.ir
telfax: 0172-2221228
tel: 0172-2291449
mob:+98 9392291449
استفاده از مطالب سايت با قيد منبع مانعي ندارد.
