مارقوش- در مورد خصایص و ویژگی‌های اسب ترکمن در بسیاری از نوشته‌های تاریخی خوانده‌ایم و می‌دانیم اسب ترکمن که با خون و فرهنگ ترکمن عجین است دارای شناسنامه بسیار دیرین می‌باشد.
وقتی در آثار تاریخی و کتب مورخان، سفرنامه‌ها به دنبال مطالبی از تاریخچه اسب اصیل ترکمن کنکاش می‌کنیم این نژاد خالص است و فقط و فقط با نام ترکمن شناخته می‌شود.
اسب ترکمن بیشتر خاکستری رنگ و بدنی کشیده و لاغر، دمی باریک، سر و گردن زیبا دارد. گوش‌هایی بلند، سینه فراخ و زیبا، کپل با شیبی کم و مفاصل قوی بوده دارای سم‌های محکم با زاویه مناسب است و تحمل حرکات سنگین و سریع ورزشی را دارد.
اسب ترکمن در دو نژاد خاص (آخال تکه) و (یموت) معرفی می‌شود که در رنگ‌های کهر، نیله (طوسی)، سمند، کرنگ، قره کهر، ابرش، سیاه، و سفید است.
امروزه اسب‌های ترکمن ایران بیشتر در منطقه راز و جرگلان و در گنبدکاووس که مرکز ترکمنصحرا شناخته می‌شود پرورش داده می‌شود. همچنین بزرگ‌ترین مجموعه سوارکاری کشور در این شهر تاریخی قرار دارد که روزگاری پایتخت سوارکاری خاورمیانه محسوب می‌شد و از اقصی نقاط جهان برای دیدن مسابقات اسبدوانی به این شهر سفر می‌کردند و در حال حاضر پایتخت سوارکاری ایران به شمار می‌رود.
بر اساس این گزارش در نوشته‌های تاریخی آمده است: اسب ترکمن عامل اصلی پیروزی بسیاری از جنگ‌های ترکمن‌ها بوده: چرا که موقع هجوم با سرعت بالا و برق‌آسا به شکل غیر منتظره چون تیری که از کمان رها شده باشد به قشون دشمن وارد می‌شده‌اند و از سوی دیگر خارج می‌شدند و باعث پراکندگی نظامی و به هم ریختن لشکر دشمن می‌شده‌اند و تا بیاد قشون غافلگیر شده دشمن خودش و جمع کند و مهاجمان را تعقیب کند مهاجمان ترکمن با اسب‌های تیز تک خود از معرکه دور شده بودند.
به این نوع هجوم ترکمن‌ها (دگدیم قاچدیم) می‌گفتند که اولین تاکتیک مبارزات پارتیزانی می‌باشد چرا که تعدادشان نسبت به قشون دشمن بیشتر مواقع کم بوده و با این تاکتیک تهاجمی باعث نابودی قسمت اعظمی از قشون دشمن می‌شده‌اند.
در بخشی از رمان تاریخی “منم تیمور جهان گشا” به قلم تیمور گورکانی ترجمه ضبیح الله منصوری خوانده بودم تیمور در زمان لشکرکشی به بغداد قشون خود را به ۳ بخش ۴۰ هزار نفری تقسیم می‌کند تا هر یک از سرزمینی متفاوت عبور کنند تا در بغداد به هم دیگر بپیوندند (این عمل برای جلوگیری از چند مشکل در سرزمین‌هایی که لشگریان می‌گذرند بوده که مهم ترینش پیشگیری از قحطی بوده چون نیاز به خورد و خوراک زیادی بوده است).
تیمور گورکانی؛ که دشمنانش او را لنگ می‌خواندند؛ پیش از حرکت از سمرقند، بخش ۴۰ هزار نفری از لشکر ۱۲۰ هزار نفری خود را به فرزند ارشدش شاهرخ می‌سپارد که از سرزمین ترکمن‌ها (ترکمنستان کنونی و ترکمنصحرا) عبور کند.
قشون شاهرخ در هنگام عبور از این سرزمین طی درگیری با ترکمن‌های صحرانشین بیش از ۱۵ هزار تن از جنگ آوران خود را از دست می‌دهد و وقتی نزد پدر خود می‌رود، به تیمور شاه توصیه می‌کند اگر می‌خواهید جهان را تسخیر کنید بهتر است لشکری از ترکمن‌ها با اسب‌های تیزتکشان نیز در قشون خود داشته باشید.
در بسیاری از کتب تاریخی نیز آمده است پادشاهان بزرگی چون: داریوش هخامنشی برای تاکتیک تهاجمی سریع از اسب های ترکمن استفاده می کرده و بیش از ۳ هزار رأس جزو سواره نظام این پادشاه فاتح بوده است.
یونانیان بیش از ۲ هزار اسب با خصوصیات ظاهری و نژاد ترکمن به سرزمین خود برده اند. آمده است اسکندر مقدونی پس از فتح ایران ۵ هزار اسب شرقی با خود به یونان انتقال داده و شواهد تاریخی وجود دارد، اسب محبوب اسکندر به نام بوسفالوس از نژاد ترکمن بوده است.
خلفای بغداد نیز گارد محافظین خود را با اسب ترکمن تشکیل داده اند. از دیگر شواهد زنده حال حاضر وجود مرکز پرورش اسب ترکمن در ۱۵ کیلومتری غرب پایتخت ترکمنستان یعنی عشق آباد است که سابقا اولین پایتخت اشکانیان بوده است.
این ناحیه ترکمنستان تا حوالی قوچان و کوه ها و دشتهای ترکمن در جرگلان کشیده شده است که تاکنون نیز در این مناطق اسب ترکمن پرورش داده می‌شود.
از دیگر اسب‌های معروف ترکمن؛ نژاد “چناران” است
نادر شاه افشار از دیگر پادشاهان ترک بوده که با اتکا به سواره نظام خود کشور گشایی می‌کرده است، نادرشاه اسب ترکمن و اسب عرب را باهم آمیزش می‌دهد که اسب “چناران” از آن حاصل شده است، البته با خصوصیات اصیل ترکمن (قد بلند و سرعت) همراه با قدرت اسب عرب (توانایی عبور از سنگلاخ، کوهستان و دارای قدرت بدنی) را حاصل ادغام دو نژاد اسب معروف تاریخ جهان است.
از معروف ترین اسب‌های ترکمن در تاریخ اسب ناپلئون بوده است با نام جهان پیما که فتحعلی شاه قاجار این اسب نژاد ترکمن را به وی پیشکش کرده و ناپلئون به قدری به آن وابسته بوده که حتی در زمان تبعید خود به همراه داشته است.
مارکوپلو بازرگان و سفرنامه نویس مشهور ونیزی نیز در کتابش آورده است: اسبان ترکمن؛ نجیب، خوب و تندرست هستند که بازرگانان خارجی آنان را به هندوستان برده و با بهای هنگفتی می‌فروشند.
تاکنون اسناد تاریخی که به دست آمده نشان دهنده وجود آثار اسب ترکمن بیش از ۴۰۰ سال قبل از میلاد مسیح بوده است و بی شک سکاها که اقوام آریایی آسیای مرکزی هستند نخستین قومی بودند که اسب‌های وحشی ترکمن را اهلی کرده و سوارکاری آموخته اند.
سکاها، هخامنشیان و بیش از همه اشکانیان از سواره نظام اسب‌های ترکمن بهره برده اند و شاهان سلجوقی، صفوی، غزنوی، افشار نیز امنیت و بخش بزرگی از پیروزی‌های خود را مدیون اسب ترکمن بوده اند و حتی امپراطوران سلسله (هان) در چین نیز عاشق اسب‌های زیبای نژاد ترکمن بوده اند.
یاشار نیازی
عضو انجمن روزنامه‌نگاران کشور
عضو خانه مطبوعات گلستان
