نقش ترکمن ها در پروسه توسعه دانشگاه الازهر

دانشگاه الازهر مصر

دانشگاه الازهر مصر

کشور مصر از مهمترین قطب های علمی جهان اسلام است،به طوری که دانشگاه پرآوازه «الازهر» یکی از بزرگترین و با قدمت ترین مرکز و دستگاه علمی و فقهی جهان اسلام را در خود جای داده است.مرکزی که بسیاری از آن به عنوان آکسفورد مشرق زمین یاد می کنند.

الازهر در بیست و چهارم جمادی الاول سال 359 هجری)آوریل 970 میلادی( تأسیس شده است و از تأسیس آن بیش از هزار سال می گذرد.سنگ بنای آن توسط «جوهرالصقلی» فرمانده قشون خلفای فاطمی به نشانه تکریم حضرت فاطمه(س) گذاشته شد.
الازهر در آن زمان صرفا یک مسجد بود.این دانشگاه از زمان تأسیس تغییرات و تحولات بسیاری را شاهد بوده است.با حاکمیت مسلمانان،فصل نوینی از تاریخ این کشور آغاز می شود،فصلی که پیوسته تداوم یافته و سرانجام تبدیل به بخشی از هویت این سرزمین باستانی میشود.مسلمانان اثرات شگرفی را بر فرهنگ و تمدن این کشور برجای گذاشتند.پس از انقراض دولت فاطمی،سلطان صلاح الدین ایوبی قدرت را در مصر بدست گرفت و سلسله ایوبیان را بنا نهاد. ایوبیان با ترکمن های زنگگی یعنی با اتابکان ترکمن موصل خویشاوند هستند(«روحنامه»صفحه 234)«دولت ترکمن های ایوبی،فرامین اوغوز را در مصر تداوم بخشیدند.نورالدین محمود زنگگی،صلاح الدین ایوبی را به عنوان سرکرده قشون به مصر گسیل داشت،که تأسیس دولت ایوبیان(1171م.) را به دنبال داشت.ایوبیان به گسترش زبان ترکمنی در مصر همت گماشتند.»(روحنامه،همانجا)
«آل زنگگی،جهدی بلیغ در ترویج دانش و اکرام دانشمندان داشتند.نورالدین محمود زنگگی نخستین دار الحدیث را در دمشق پایه گذاری کرد(دائره المعارف بزرگ اسلامی،تهران،1369،صفحه 15).یکی از دانشمندان بزرگ دوران زنگگیان،قاضی کمال الدین ابوالفضل محمد بن عبدالله بن قاسم شهرزوری(572 – 492 ق) فقیه بزرگ شافعی است که دانشمند،پرهیزگار و سخاوتمند بود و مسند قضای دمشق و سراسر شام را در دست داشت و …(همانجا)»
پس از آن ، دولت مملوک سرکار آمد(1517 – 1250م).
مملوک ها به دو شاخه مملوک های «بحری» و مملوک های «بورجی» تقسیم شده اند، که اساس چندانی ندارد(دائره المعارف اسلام،جلد 7،صفحه 689، ماده Memluk ،استانبول 1957).
«مملوک» اسم مفعول است و فاعل آن «مالک»است،همانند «عاشق» و «معشوق» و یا «خالق» و «مخلوق». احتمالا مملوک ها با توجه به اعتقادات و باورهای دینی و به مصداق شعر:
زندگی آمد برای بندگی-زندگی بی بندگی شرمندگی (مولوی) نام دولت خود را «دولت مملوک»(م:دولت قوللوغیم تانگری غا)برگزیده اند.
حکمرانان سلسله مملوک ها با مرگ آخرین پادشاه ایوبی یعنی تورانشاه چهارم (648 ه.ق)رسما در مصر زمام امور را به دست گرفتند.در هنگامیکه حکومت شام و فلسطین و مصر به دست مملوک ها اداره می گردید بیت المقدس نیز زیر نظر آنان اداره می شد.دولت ترکمن های مملوک به سال 1250 میلادی توسط یکی از سلاطین ترکمن به نام «عزالدین آیبگ الترکمانی(آی بگ ترکمن)» تأسیس شد.(روحنامه،صفحه 235:دائره المعارف اسلامی،جلد7،استانبول،1957،صفحه 688).
ابن تغری بردی(م:ابن تانگری بردی از مورخان نامی قرون وسطی و به احتمال زیاد ترکمن)مینویسد،که «آیبگ» امیری پاک دامن و رئوف و سخاوتمند بود(دائره المعارف بزرگ اسلامی،جلد دوم،تهران 1360،صفحه 257) مدرسه «معزیه»در مصر که اوقاف بسیاری برای آن مقرر شده است،از یادگارهای اوست (همانجا،صفحه 258).
سلطان آیبگ از سال 1250 تا 1257 میلادی حکومت کرد و پس از او «غوتوز» و به قولی «بای بارس» زمام حکومت را به دست گرفت.«ابوبکر بن عبدالله،معروف به «ابن آیبگ» از مورخان معروف سده 8ق/13 میلادی و صاحب کتاب عظیم کنزالدرر و جامع الغرر احتمالا نبیره عزالدین آیبگ است»(دائره المعارف بزرگ اسلامی،جلد دوم، صفحه 256).
در دوران زمامداری مملوک ها،الازهر مورد توجه و عنایت ترکمن ها و به طور کلی فاتحان ترک قرار گرفت و بای بارس حاکم قدرتمند مملوک به درخواست یکی از امیرانش که عزالدین آی دمیر نام داشت به مرمت الازهر همت گماشت و اولین مراسم نماز جمعه در آنجا اقامه شد.

سمت «شیخ الازهر» در آن دوره دایر شد، که بعدها توسط عثمانی ها تداوم یافت.محل مسکونی طلاب و حجره ها را «قاتی بای»،که شخصی سخاوتمند بود،ساخته بود که به فضای رواق الاتراک مشهور است.بعد از او امیری متمکن به نام «کدخدا عثمان» بنای سه بخش الحاقی در الازهر را آغاز کرد و رواق الاتراک را وسعت داد و سپس رواق السلطانیه را ساخت که محل سکونت طلاب خراسانی و افغانی شد و بالاخره مدرسه ای نیز در نزدیک دیوار شمال شرقی حیاط مسجد برای پسران نابینا ایجاد کرد که آن را «زاویه العمیان»نامیدند،شعبه ای که نشان دهنده توجه مقامات الازهر به آموزش روشندلان است.
زیباسازی فضای داخلی و محراب مسجد الازهر را که توسط «قاییت بای»(سلطان ترکمن)درست شده بود می گویند به قدری زیبا و پر ابهت است که هر بیننده ای ساعتها از تماشای آن مات و مبهوت می ماند؛گوستاولوبون فرانسوی از آنجا دیدن کرده و اقرار نموده که مسجدی به این عظمت و باشکوهی ندیده است.
از “قاييت باي” دعاهايي نیز به يادگار مانده است كه آن ها را مي توان از مظاهر ادبيات اوغوزي – تركمني به حساب آورد . اين دعاها در كتابخانه “توپ قاپي ساراي” (Revan köşkü 1727 ) در دفتر دعاهاي تركي و عربي (Kitab mine , d – da,vat ) ذكر شده است . اين دفتر مشتمل بر 105 ورق و هر صفحه ي آن داراي 9 سطر است .در صفحه دوم ، عبارت زير درج شده است :ادام الله تعالي ايام مولانا السلطان الملك الاشرف ابوالنصر قاييتباي عزالله تعالي امصاره .جهت اطلاعات بيشتر در خصوص دعاها و مظاهر ادبيات اوغوزي – تركمني و قبچاقي مي توانيد به مقاله ي “قايتبايينگ توركچه دعالاري” از “عبدالقادير اينان” مراجعه نماييد كه در Jean Deny Armagani به چاپ رسيده است.
همينطور مي توانيد به مقاله ديگري از “عبدالقادير اينان” با عنوان ” اون اوچونجي – اون بأشينجي يوز ييل لاردا مصرده اوغوز – تركمن و قبچاق لهجه لري و خاليص توركچه” مراجعه نماييد.در دوران حكومت مملوك ها در مصر ، كتاب هاي متعدد ديگري مخصوصا در حوزه ي فرهنگ نويسي و كتاب لغت به تركي ميانه (زبان ادبي مشترك تركان) تأليف مي شود كه در آنها لغات قبچاقي و اوغوزي – تركمني غالب است .در اين آثار ، كلمات تركمني به صورت “باللغة التركمانيه” ضبط شده است .برخي از اين آثار كه آن ها را مي توان از مظاهر زبان و ادبيات اوغوز – تركمن به حساب آورد ، عبارتند از (به نقل از كتاب سيري در تاريخ زبان و لهجه هاي تركي ، تأليف دكتر هيئت ، نشر نو ، تهران – 1366) : “كتاب مجموع ترجمان تركي و عجمي و مغلي و فارسي ” (م : دومين فرهنگ لغت مكتوب و به يادگار مانده تركان ، بعد از كتاب وزين محمود كاشغري) كه در سال 1245 در مصر نوشته شده است و در آن لغات تركمني نيز ضبط شده است .”كتاب القوانين الكليه لضبط اللغة التركيه ” در زمان حكومت مملوك ها (در اوايل قرن 15) در مصر نوشته شده است مشتمل بر لغات تركمني نيز مي باشد . “كتاب بلغة المشتاق في لغة الترك و القفچاق” در فاصله اواخر قرن 14 و اوايل قرن 15 ميلادي در لغت قبچاق و اوغوز نوشته شده و مؤلف آن جمال الدين ابو محمد عبدالله التركي است .مؤلف براي خواندن صحيح صداها از حركه استفاده كرده است . به علاوه مراجع كتاب خود را نيز نام برده است و از جمله از كتاب “بيليك قبچاق” و كتاب “عمادالدين الورقي مصري” ياد مي كند كه كتاب هاي معروف آن زمان بوده اند . “كتاب قواعد لسان الترك” اثر “فخرالدين محمد بن مصطفي” از قبيله ي سالور (م : اوغوز – تركمن) است .اين كتاب مورد استفاده “ابوحيان” قرار گرفته است .فخرالدين محمد بن مصطفي استاد ابوحيان (اثير الدين ابوحيان – محمد – غرناتائي) معروف به “ابوحيان الاندلسي” بوده است ، كه كتاب هاي “كتاب الادراك للسان الاتراك” و “كتاب گرامر تركي” و “كتاب الافعال في لسان الترك” و “كتاب الدرة المضية التركيه” را تأليف كرده است .
متأسفانه دو كتاب اخير مفقود شده است .«بناهاي زيادي از دوره مملوك ها به يادگار مانده است ، البته از قصرها اثر زيادي به جاي نمانده است .اما قلعه هاي كلا تحول يافته و يگانه قاهره ، حلب ، شام و تعداد زيادي تربت ، حمام ، چشمه و … به يادگار مانده است .مملوك ها همانند مشاركت در پروژه گسترش مسجد النبي (ص) در ساختن مساجد و مدارس جديد نيز همت گماشتند . در اين بين مي توان از مسجد “باي بارس” ، مسجد “قالاوون” ، مسجد “محمد النصر” مسجد “سلطان حسن” ، مسجد “بركوك” ، مسجد “مؤيد” ، مسجد “قاييت باي” در قاهره نام برد . و علاوه بر اين مي توان از مساجدي كه در مراكز ايالات از جمله حلب ، شام و طرابلس بنا شده اند ، نام برد ” (دائره المعارف اسلام ، جلد 7 ، صفحه 691 ، ماده Memlukler ، استانبول – 1957) .
بهرحال دانشگاه الازهر در طول ده قرن از بدو تأسیس تاکنون فراز و نشیب و دگرگونیهای زیادی را تجربه کرده است و مشایخ آن نقش بارزی در بیداری و روشنگری مردم عصر خود داشتند.همانطور که ناپلئون بناپارت اذعان کرده است که مشایخ الازهر رهبران واقعی به حساب می آیند.بر این اساس ناپلئون ابتدا کوشید تا نظر موافق شیوخ الازهر را جلب کند،بنابراین هیئت ده نفره از مشایخ الازهر تشکیل داد و ریاست آنرا به شیخ عبدالله الشرقاوی رئیس وقت الازهر سپرد و سپس به منظور جلب نظر مصریها، خصوصا علما،انستیتوی مصر را ایجاد کرد تا ازین طریق متخصصان فرانسوی نظرات فنی خود را به مصری ها ارائه کنند.همچنین در برخی از مراسم مذهبی مسلمانان شرکت کرد و با اهل نظر در مورد مسائل سیاسی به بحث و مناظره نشست.با این وجود، از آنجایی که مردم مسلمان مصر، تحمل اشغالگران فرانسوی را در کشور خود نداشتند و نمیتوانستند با فرانسویان همکاری کنند، به رهبری مشایخ الازهر ،علیه فرانسویان شورش کردند.الازهر از همان زمان محل و پایگاهی بر ضد حاکمیت ناپلئون و نیروهایش شد و چون تلاش ناپلئون میسر واقع نشد سرانجام الازهر را به توپ بست و به سربازان خود دستور اشغال آن را داد.الشرقاوی و همراهانش و شیخ السادات و عده ای از علمای بزرگ دیگر را تیر باران کردند و جنازه آنها را در رود نیل انداختند،اما سرانجام نیروهای فرانسوی در اوایل مارس 1801 میلادی توسط ارتش عثمانی شکست سختی را متحمل و مجبور به تخلیه مصر شدند و مدتها کشور مصر توسط عثمانی ها اداره میشد. پس از این دوران، دگرگونیهای مهم در بخش های علمی و اصلاحاتی چند لایه و تبدیل الازهر به یک دانشگاه مدرن عظیم جهان اسلام به همت مفتی بزرگ،چهره ماندگار و تأثیر گذار ترکمن«شیخ محمد عبده»(1905 – 1845م)که ریاست مهم ترین دستگاه فقهی اهل سنت یعنی دانشگاه الازهر را به عهده می گیرد،صورت می پذیرد.منابع مختلفی به ترکمن بودن «شیخ محمد عبده»اشاره دارند.
شیخ محمد عبده ، که یکی از مشهورترین متفکران مصری قرون 19و20 دنیای اسلام با افکار تجدد خواهانه دینی است،دوران اولیه حیاتش را به قلم خود به رشته تحریر درآورده است(و به نقل از پدرش)مینویسد:«خانواده اش از سرزمین ترکمن به همراه آلاچیق هایشان به محله نصرا واقع در بحیره مصر در مصب رود نیل مهاجرت کرده و روستای مذکور را تأسیس می کنند»(نشریه صبح صحرا،شماره 28،پاییز 1384،صفحه 8،به نقل از:دائره المعارف اسلام،جلد 1 آنکارا 1968،ماده Abduh ;دائره المعارف ترک،جلد 1 ، استانبول 1968 ،صفحه 33).
دکتر حمید عنایت نیز در کتابش به نام «سیری در اندیشه سیاسی عرب،نشر شرکت سهامی کتابهای جیبی،چاپ اول،1356»بخش «شیخ محمد عبده»به ترکمن بودن این دانشمند نامی،که البته میراث بشریت است،اشاره دارد.
در زمان ایشان،نظام اداری و سیستم آموزشی الازهر متحول شد.
منطق شیخ باعث شد که نظام آموزشی به شکلی قانونمند اداره شود و وحدت جوامع اسلامی،پرهیز از دامن زدن به اختلافات دینی،توجه به علم در میان مسلمانان،بازگشت علما به صحنه مسائل اجتماعی، بنیان تفکرش بر بیداری اسلامی و آگاه سازی مردم بود.شیخ محمد عبده(م:عبدی) متفکر بزرگ اسلامی ترکمن در زمان حکومت خدیو عباس به او نزدیک شد تا اهداف خود را عملی کند. او با قانع کردن خدیو در سه زمینه، اصلاحات را شروع کرد.اولین قدم دانشگاه الازهر بود که با تغییر امکانات رفاهی و برنامه های درسی، فصل نوینی را در جهت پیشرفت علمی آنجا آغاز کرد.قدم بعدی،اصلاح در اوقاف بود و مرحله آخر اصلاح در دادگاههای شرعی بود.وی آرزومند وحدت و اتحاد مسلمانان بود.با تعصبات فرقه ای رابطه ای نداشت.شرحی بر نهج البلاغه نوشت،زیرا علاقه قلبی وافر به حضرت علی (ع) داشت.جهت تقریب بین مذاهب اسلامی،مرکزی بنام «جمعیت التقریب بین اهل الاسلام و اهل الکتاب» ایجاد کرد.شاگردان برجسته ای تربیت کرد ، چنانکه شاگردان او به مقام مفتی و ریاست الازهر نائل آمدند و در شمار علمای طراز اول مصر بودند.در نتیجه ی کوشش شیخ محمد عبده بود که الازهر به صورت رسمی به یک دانشگاه جامع دینی تبدیل شد و در مسیر توسعه و پیشرفت علمی در دنیای جدید گام نهاد.توسط شیخ کتابخانه بزرگ الازهر تأسیس شد و هزاران جلد کتب خطی و غیره و بیش از هزاران جلد قرآن که با آب طلا و به خط زیبا نگشاته بودند زینت بخش کتابخانه شد.
الازهر در طول تاریخ هزار ساله،اساتید برجسته و صاحب نام و مفتیان بزرگی را تربیت کرده است از جمله میتوان به ابوحفص بن فارض مصری بزرگترین سراینده اشعار عرفانی،قاسم بن فیره شاطی(لغت شناس و پیشوای قاریان مصری)،حسن بن خطیر(فقیه بزرگ و ریاضیدان و خطیب و مفسر)،ابن عساکر،شرف الدین عیسی بن مسعود مالکی،(صاحب فتوی در تمامی مذاهب اهل سنت)،ابن حجر عقلانی(فقیه و محدث برجسته)و جلال الدین سیوطی(ادیب بزرگ)یاد کرد.در دوران معاصر می توان از شیخ محمد مصطفی مراغی،شیخ عبدالمجید سلیم،شیخ محمد سید الطنطاوی،شیخ محمود شلتوت نام برد.
«از مهمترین اقدامات شیخ شلتوت در هنگام ریاست دانشگاه الازهر،تدریس فقه شیعه در کنار مذاهب اهل سنت بود،وی دراین باره می گوید:دانشگاه الازهر براساس تقریب بین مذاهب اسلامی مقرر داشت که فقه شیعه و سنی هر دو بر اساس دلیل و برهان،بدون هیچگونه تعصبی تدریس شود.»(روزنامه جمهوری اسلامی،19/10/79،ویژه نامه،ص 10).
علاوه بر این می توان از دکتر احمد الخطیب ، شیخ عبدالله الحسینی نام برد. این اشخاص عالی ترین مقام مرکز آموزشی علوم اسلامی مصر را بر عهده داشتند.
بیش از هر چیز توجه و تأکید برنامه ریزان این مرکز عظیم آموزشی به قرآن مجید است چنانکه دانشجویان علاوه بر فراگیری سایر دروس،ملزم به حفظ قرآن هستند.
تحقیق و پژوهش نیز از برنامه های مهم دیگری است که در الازهر به آن اهمیت فوق العاده ای داده می شود، تا جایی که بخش مستقلی با عنوان «مجمع البحوث الاسلامیه» بدان اختصاص یافته است.هر پژوهشی که در کشور مصر انجام میگیرد،ابتدا به این مجمع ارسال میشود تا مورد بررسی قرار گیرد و پس از تأیید مجمع به چاپ می رسد.
در حال حاضر الازهر 62 دانشکده دارد که رشته های مختلف تخصصی در آن تدریس میشود. در کنار این مجموعه از دانشکده ها،الازهر دارای پنج شاخه مستقل دیگر نیز است که از سه بخش آموزش علوم اسلامی،آموزش علوم نظری و آموزش علوم عملی تشکیل شده اند.الازهر ده قرن به عنوان مرکز فعال علمی – آموزشی در دنیای اسلام بوده است حتی زمانی که نظامیه بغداد و قرطبه بر اثر جنگهای صلیبی که بصورت راکد در آمده بود،الازهر مشعل علم و معرفت را همچنان روشن نگه داشت و در سالهای استیلای بیگانگان بر مصر،محل دانشگاه،سنگر آزادی و میعادگاه دفاع از حقوق مردم بوده است. سلاطین و علمای ترکمن توجه شایانی به فرهنگ و تمدن اسلامی داشته و در رشد و گسترش آن نقش آفرینانی کم مثال بودند و بناهای زیادی از خود به یادگار گذاشتند که پرداختن به همه ی آن ها از حوصله این مقاله خارج است و به چند نمونه از آن با استناد به منابع مربوط بسنده میکنیم.ترکمن ها به ائمه اطهار (علیهم السلام)احترام قلبی و عملی ویژه ای قائل بودند و قائلند.مرقد مطهر امام رضا (ع) در مشهد،یادگار «سلطان سنجر» و مرقد مطهر امام علی (ع) در نجف اشرف نیز یادگار «ملکشاه» است (منبع:دکتر جواد هئیت ، نشریه وارلیق،فصلنامه فرهنگی،ادبی،هنری،ویژه نامه وارلیق،زمستان 1377،صفحه 109)
سلطان سنجر و ملکشاه هر دو از سلاطین ترکمن سلجوقی هستند،که خدمات شایانی به فرهنگ و تمدن اسلامی نموده و در عمران و آبادانی سرزمین های اسلامی دوران خود خوش درخشیدند.
در اینجا یادی نیز از کاتب و بانوی فاضله ترکمن سلجوقی «زمرد ملک» می کنیم. «ایشان همان کسی است که،کاشی های زرین فام بی نظیر داخل حرم مطهر را بانی بوده و او فرزند سلطان محمود بن محمد بن ملکشاه سلجوقی است که در 525 هجری فوت نموده است». (کتاب ماه،ماهنامه تخصصی اطلاع رسانی و نقد و بررسی کتاب،شماره 69 و 70 ،خرداد و تیر 1383 ، صفحه 46). «یکی از قدیمی ترین دست نوشته های کتابتی قرآن به زبان فارسی نیز به وسیله این کاتب فاضله در قرن ششم هجری نوشته شده است» (همانجا).
«اولین مدرسه و یا دانشگاه بزرگ دنیای اسلام توسط سلطان آلب ارسلان (1066م/444هجری)در بغداد به نام نظامیه بغداد تأسیس شد و به این مدرسه وقف های زیادی شامل بازارها، کاروانسراها،حمام ها و مزارع مقرر شد»(دکتر هیئت،همانجا، صفحه 114). «به دنبال تأسیس نظامیه ی بغداد،در اصفهان،نیشابور، بلخ،هرات، بصره،توس و آمل نیز نظامیه هایی مشابه آن،تأسیس شد و دروس نظامیه بغداد در تمامی سرزمین های اسلامی قرن ها دوام یافت.در این مدارس علاوه بر علوم دینی،ریاضیات،نجوم و زبان شناسی نیز تحصیل می شد.شاید هم نظامیه بغداد،اولین دانشگاه جهان باشد.این مدرسه شامل 600000جلد کتاب بود»(همانجا) نظامیه بغداد قبل از دانشگاه آکسفورد و دانشگاه سوربن تأسیس شد.قدیمی ترین و بزرگ ترین بیمارستان های دوران اسلامی در قلمرو سلجوقیان و اتابکان ساخته شدند،که جایگاه شایان توجهی در عرصه پژوهش در پزشکی و خدمات درمانی بیمارستانی در قرون وسطی و بعد از آن داشتند و مهم ترین جلوه های بی مانند تمدن اسلامی در سده های میانه به شمار می آیند. بیمارستانهایی که برخی از مراکز درمانی اروپایی آن دوره را تحت تأثیر خود قرار دادند. بانیان این بیمارستان ها،عمدتا سلاطین و اتابکان ترک و ترکمن بودند.از جمله ی بیمارستان های تخصصی می توان به بیمارستان «احمد ابن طولون(259/260/261 هجری قمری)، که به بیمارستان اعلی یا عتیق معروف است و بیمارستان کبیر نوری(بیمارستان نوریه یا اعظم)که توسط اتابک نورالدین زنگگی در سال 549هجری قمری در شام در شهر دمشق تأسیس شد و همینطور به بیمارستان منصوری(المارستان الکبیر المنصوری)اشاره کرد،که توسط ملک منصور قلاوون در ربیع الاخر 683 هجری قمری در قاهره افتتاح شد،(مراجع:دائره المعارف بزرگ اسلامی،جلد 13،تهران 1383، ماده:بیمارستان;دانشنامه جهان اسلام،جلد5،تهران 1379،ماده:بیمارستان) و … . از بیمارستان های عمومی می توان به بیمارستان تتش(م:توتوش) بنام ملک توتوش فرزند آلب ارسلان اشاره کرد که همراه با مدرسه تتشیه(م:توتوشییه) در کرانه شرقی دجله قرار داشت.(دانشنامه جهان اسلام، جلد5،تهران 1379،صفحه 284).
از بیمارستان های سیار می توان به بیمارستان سیار سلطان محمود سلجوقی اشاره کرد که در کنار اردوی نظامی خود ترتیب داده بود،که وسایل و ابزار آن را 40 شتر حمل می کردند(دانشنامه جهان اسلام،جلد5،تهران 1379،صفحه284).
ترکمن های مملوک در پروژه گسترش مسجد النبی(ص) نیز،که یادآور مهم ترین دوران تاریخ اسلام وسرآغاز حکومت اسلامی است،تلاشی ستودنی و نقشی بارز ایفا کردند.
بين سالهاي 879 تا 895 هجري قمري سلطان «قاييت باي»مسجد را از طرف شرق وسعت داد و گنبدي سنگي بر آرامگاه پيامبر بنا كرد : در دوران سلطان محمد دوم (م : از سلاطين عثماني كه بنا به روايات تاريخي ، منتسب به «قايي» از فرزندان «گون خان» كه خود فرزند اول «اوغوز خان» به حساب مي آيد) . اين گنبد بازسازي شد و در سال 1253 هجري قمري آن را به رنگ سبز در آوردند و “سلطان عبد المجيد” بخشهايي در قسمت شمالي و شرقي مسجد اضافه كرد. (منبع:CD شماره 10،با عنوان «پروژه گسترش مسجد النبی(ص)که توسط حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت «موسسه فرهنگی هنری مشعر» به نحو احسن تکثیر شده است).
در دوران کنونی نیز چند نفر از تحصیلکردگان ترکمن (هر چند انگشت شمار)از این دانشگاه فارغ التحصیل شده اند.اما، همین افراد معدود و محترم در روند توسعه علوم قرآنی و زبان عربی تأثیر بسزایی داشته و دارند،از جمله با احترام و ادب یاد می کنیم از: 1. استاد امان محمد قاری عاشور زاده ، فوق تخصص القرآن کریم از دانشگاه الازهر مصر (شاگرد مرحوم عبدالباسط قاری مشهور مصری)از روستای قودانه گلیداغ استان گلستان 2.استاد حاجی محمد قاری نظرنژاد، مدرس زبده و برجسته تجوید القرآن کریم از بندر ترکمن 3.استاد حاج خلیل صیادی، از نبیره های رجب آخوند صیادی (ره)،که اصالتأ گمیشانی هستند.ایشان تحصیلکرده دانشگاه اسلامی مدینه و الازهر مصر،نویسنده و مترجم توانا و متبحر در زبان عربی میباشند 4.استاد آخوند نورمحمد طلابی، فارغ التحصیل حوزه علمیه سیدنظر آخوند در گنبد کاوس و حوزه علمیه گلیداغ(عبدالقادر آخوند داغستانی) و تحصیل کرده دانشگاه الازهر مصر و از شاگردان استاد نامدار شیخ شلتوت میباشند.

منابع :

– سیری در اندیشه سیاسی عرب،دکتر حمید عنایت،ناشر شرکت سهامی کتابهای جیبی،چاپ اول،1356
– دایره المعارف اسلام،جلد 1،آنکارا،1968
– دایره المعارف اسلام،جلد 7،استانبول،1957
– دایره المعارف بزرگ اسلامی،زیرنظر کاظم موسوی بجنوردی،جلد2،تهران1369، جلد 13 ،تهران 1383،
– دانشنامه جهان اسلام،زیر نظر غلامعلی حداد عادل،جلد5،تهران 1379
– دایره المعارف ترک،جلد1،استانبول 1968
– روحنامه،صفرمراد ترکمن باشی،ترکمن دولت نشریات غولوغینینگ مطبوعات مرکزی،عشق آباد،1995
– مقاله شیخ محمد عبده:ملاعاشور قاضی،بی بی مریم شرعی،سایت دانشجویان و دانش آموختگان ترکمن
– پاسدار اسلام،شماره 351و352 ، فروردین 1390
– ندای اسلام،شماره اول،1389
– شیخ محمد شلتوت طلابه دارتقریب (2)،علی احمدی،تهران،مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی
– شیخ محمد شلتوت طلابه دارتقریب (4)،علی احمدی،تهران،مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی
– پیک تقریب،دو هفته نامه خبری-اطلاع رسانی،مجمع جهانی تقریب و مذاهب اسلامی،شماره 127، 1390
– پاسدار اسلام،سال سی و یکم،دی ماه 1390، شماره 361،پیشینه اسلام گرایی در مصر،سعداله زراعی
– دانشگاه الازهر،داج،بیار،ترجمه مشایخ فریدنی،تهران،مرکز نشر دانشگاهی،1367
– مقاله «سرزمین بیت المقدس و امام خمینی»قسمت دوم،نویسنده:نصرت الله تاجیک،ص 171-فصلنامه حضور،بهار 83 ، شماره 48

تهیه کنندگان:
• ملاعاشور قاضی
• بی بی مریم شرعی