گردشگری در گلستان و ترکمن صحرا

سفرنامه گردشگری در دشت‌های بکر و زیبای ترکمن صحرا

نویسنده : امین

زیر آسمان وسیع و دشت پهناور، شتربان سوار یکی از شتران، آن ها را به سمت چراگاهشان هدایت می کند و مراقب است که هیچ کدامشان از گله دور نیفتند؛ این کاریست که ترکمن های این منطقه از استان گلستان سالهاست که آباء و اجدادی انجام می دهند…

صحرانوردان ترکمن

به ترکمن صحرا که می رسی، دشت های وسیع و آسمانش به استقبالت می آید. نسیم صبحگاهش در آغوشت می گیرد و تو را به مهمانی قومی می برد که سالها در گرو کوچ داشته اند و امروز بند زمینند و مقیم و یکجانشین. آنها هنوز خاطرات آن روزها را از یاد نبرده اند. یادگاری گرانبها از آن خاطرات را با خود نگه داشته اند. روزگاری نه چندان دور، ترکمن ها آلاچیق و اسباب زندگی شان را بار شتر می کردند؛ حیوانی که به خاطر خیر و برکتش آن را بزرگ و عزیز می دانند. شتر یک کوهانه ترکمن صحرا به خاطر شیردهی اش معروف است و شیر شتر و به قول ترکمن ها «دیه چال» که سرشار از آهن و کلسیم است، هنوز از نوشیدنی های محبوب این قوم محسوب می شود. این یادگار دوره کوچ، عروسان قرمز پوش ترکمن را به خانه بخت برده است و مادران ترکمن برای گرامی داشتنش، نقش او را بر بافته هایشان یافته اند. شتر برای ترکمن ها پیام آور برکت و طاقت است. آنها هنوز از این یادگار به خوبی مراقبت می کنند و در مناطقی چون گمیشان، بندرترکمن، آق قلا، گنبد و مراوه تپه به پرورش آنها مشغولند.

اینجا نزدیک مرز ترکمنستان در استان گلستان است و ساربان های شتر اهل روستای «قرنجیک پور امان» هستند. در این صحرا کومه ای برپا شده است و در کنار کومه دو اتاق کوچک از سنگ و سیمان. اجداد ترکمن ها در قدیم کوچ نشین بودند و آلاچیق یا به زبان محلی «اؤی»(OY) را بار شترها می کردند و با خود این طرف و آنطرف می بردند. آلاچیق ترکمن ها در قدیم چوبی بود و سقفی کروی شکل داشت که با نمد پوشانده می شد. در آلاچیق های اصلی، دیواره و سقف جدا و چوب های کمانی شکل سقف روی دیواره سوار می شدند؛ یعنی همان شکلی که امروز کمابیش دیده می شود. اما نوع دیگری که به خصوص برای چوپان ها برپا کردن و چیدنش راحت تر است، همین نوع است که تنها با چوب سقف ها و پوشاندن آنها با نمد برپا می شود و به آن در اصطلاح عامیانه «گوت تیکمه» (gottikme) می‌گویند و نام اصلی و ادبی آن آق اؤی (خانه سفید) می‌باشد که بیشتر به بخت سفید و روشنایی تعبیر می‌گردد.  و یکی از نام‌های اصیل و قدیمی است که ترکمن‌ها  بر فرزندان خود می‌گذارند آق اؤیلی است. یکی از خوبی‌های گوت-تیکمه این است که چوپان وقتی شب در آن می‌خوابد، همه صداهای اطراف را می‌تواند به راحتی بشنود و اگر خطری متوجه گله شد زود از آن با خبر شود.

سایه و چای و رخوت

زیر سایه کومه ترکمنی، وسط ظهر آرمیدن و چای خوردن یادگار سالهای دوری است که ترکمن های کوچ نشین در دشت ها، گله های بزرگ شتر را نگهبانی می کردند. رخوت ظهر را چایی که بانوی ترکمن دم می کند از تن مردان شتربان می زداید.

در زبان ترکمنی بچه شتر یک ساله را «کوشک» می نامند…
ترکمن ها دامدار بودند و برای رسیدن به مرتع خوب باید از دشتها و صحراهایی که در آسیای میانه وجو دارد عبور می کردند. وجود شتر برای آنها برای طی کردن این راه سخت نعمتی بزرگ بوده است. به خاطر همین خیر و برکتی که شتر برای ترکمن ها داشته است و استفاده هایی که به این قوم می رسانده، آنها را عزیز می دانند؛ شترها پیام آور نیکی و طاقتند برای این قوم.
ترکمن ها نام های مختلفی برای شتر در سنین مختلف دارند و این شاید به خاطر اهمیتی باشد که این حیوان در زندگی ترکمن ها داشته است. «دیه» (diye) نامی است عمومی که به شترها داده می شود و در شهر و روستا شتر را به این اسم می شناسند. اما اسامی دیگر را شاید شهرنشین ها ندانند. در زبان ترکمنی بچه شتر یک ساله را «کوشک» (koshk) می نامند. شتر در این سن ضعیف است و از شیر مادر تغذیه می کند. شتر کمی که بزرگ تر شد «اوشک»(oshk) نامیده می شود؛ کمی قد می کشد و کرک های روی بدنش شروع به ریختن می کنند و موهایش رشد می کنند، از شیر مادر بریده می شود و شروع به چریدن می کنند. شتر چهارساله «دوج»(dewej) نام دارد. کرک های دوج کاملا ریخته است و کم کم به سن بلوغش که پنج سالگی است نزدیک می شود. به شتر ماده «مایا»(maya) می گویند و نماد زیبایی و رعنایی است. شتر نر که «انر»(iner) نام دارد نماد شجاعت و قدرت است.

پرواز بر فراز شترها

پرندگان دم غروب به پرواز درمی آیند و سکوت دشت را به هم می زنند. وقت چرای شترها کم کم به پایان می رسد و باید به جایگاه خود برگردند. اما بعضی از این شترها هنوز هم گرسنه اند و زمین را به دنبال غذا پوزه می کشند…

پایان چرا

غروب که می شود شتربان خسته از کار روزانه اش، کنار آتشی که از بوته های صحرا برپا کرده می نشیند تا کمی خستگی درکند و به نوای شب که آهسته می آید گوش می سپارد. شترها آماده بازگشت اند و امروز کار به پایان رسیده است…

دوغ شتر

قبل از دوشیدن شیر این حیوان، بچه شتر شروع به خوردن شیر مادر می کند. بعد زنی با سطل آویزان از دوشش برای دوشیدن شیر شروع به نوازش جانور می کند. زن برایش آواز می خواند؛ آوازی که مانند یک لالایی تکرار می شود.

دوغ ترکمن

ترکمن ها به این نوشیدنی «دویه چال» (Duye chal) می‌گویند که نوشیدنی محبوب و اصیل خودشان است. سرشار از آهن و کلسیم است و می گویند برای فشار خون بالا خوب است و درمان سل و معده درد است. خاصیت ضدسرطان دارد و محصول ناب شتران این منطقه است. اینجا هر بطری دوغ خانواده دویه چال 750 تومان می‌دهند.
ترکمن ها با ترشاندن شیر شتر، دوغ درست می کند چرا که برای اجداد کوچ نشین آنها هیچ چیز نمی توانست در گرمای سخت و طاقت فرسای بیابان بهتر از دوغ شتر باشد. از شیر شتر به غیر از دوغ، «آق آران» یا همان کف سرشیرمانندی که هنگام تهیه دوغ شتر روی آن درست می شود و از روی آن برداشته می شود، سوزمه (sozme) یا همان ماست چکیده، پنیر و کره هم عمل می آید که همگی در برنامه غذایی ترکمن های صحرانشین جایگاه خاصی دارند.

شگون شتر

در قدیم برای ازدواج مراسم مفصلی ترتیب داده می شد؛ سه روز و سه شب و گاه بیشتر. عروس قرمز پوش ترکمن را با کجاوه و شتر به خانه بخت می‌بردند و می‌گفتند: “کجابانی چکماگا آق مایا گرگ» (عروس را باید با شتر سفید به خانه بخت برد)؛ ترکمن‌ها بردن عروس را با شتر سفید به خانه بخت، نشان سفیدبختی و خوشبختی می دانستند. برای همین است که این شتر میان گله داران طرفدار دارد. آق مایا در این مناطق کمتر یافت می شود و این روزها شتردارانی که این شتر را در گله خود دارند، آن را برای عروسی ها کرایه می دهند.

صنعت کهن شترداری در منطقه ترکمن صحرا روبه نابودیست. شترداری در این منطقه هنوز به صورت سنتی انجام می شود و از صنایع جدید و تکنولوژی برای تبدیل شیر یا گوشت این حیوان در منطقه خبری نیست. به همین علت جوانترها دیگر کمتر سراغ شترداری می روند و خانواده ها هم ترجیح می دهند به جای داشتن گله های بزرگ، تنها برای تامین مایحتاج خود، دو سه نفر شتر در حیاط خود نگه دارند. از میان رفتن این صنعت کهن در میان ترکمن ها می تواند نسلی از شتران ایران را که شیری هستند و برخلاف شترهای نقاط دیگر کشور، قابلیت شیردهی فراوانی دارند، در خطر نابودی قرار دهد.

برای دیدن تصاویر و توضیحات طبیعت زیبای خالد نبی روی تصویر بالا کلیک کنید.

علاقه‌مندان عزیز بعد از مطالعه شرایط، مقررات و

امکانات تور جهت ثبت نام کلیک کنید…

گردآوری و تنظیم : یاشار نیازی

مارقوش ترکمن صحرا / گردشگری در استان گلستان و ترکمن صحرا

www.margush.ir