نوشته : اوغول بایرام قولیوا
– ترجمه: عبداقهار صوفی راد
همانگونه که در زمان پشم‌چینی گوسفندان، پشم‌های مورد استفاده در بافت قالی یا تهیه‌ی نمد، با توجه به نوع و مرغوبیت آن انتخاب می‌گردد، پشم‌های مناسب گلیم‌بافی نیز با دقت انتخاب می‌شود.
پس از انتخاب، فضله و خار و خاشاک از پشم ها جدا شده، با آب شسته می شود و برای خشک شدن زیر نور آفتاب قرار داده می شود. پس از این مرحله مناسب ترین ها برای ریسیدن نخ مخصوص تار و پود و نقش و نگارهای گلیم جدا سازی می‌شود.
از میان پشم های جداسازی شده به جز آنهایی که برای ریسیدن تارهای گلیم انتخاب گردیده اند، بقیه پس از رنگ آمیزی به صورت کلاف هایی با ضخامت و حجم کم، زیر نور آفتاب قرار داده می شوند تا کاملأ خشک شوند. سپس پشم های خشک شانه شده، توی شکل ( پیشگه ) لوله می شوند. تا مناسب ریسیدن گردند. رشته های دوگانه را با ظرافت می تابند و حاصل را در پودهای گلیم و ایجاد نقش های آن به کار می برند.
گلیم و قالی همچون نمد، شاهکارهایی هستند که از ذهن خلاق مادربزرگ ها و مادرانمان تراویده اند و با دستان هنرمندی که با عبارت « بافته اش را آب رخنه نتواند » تعریف گردیده است، بوجود آمده اند./
آری گلیمی که نخ تارهایش و رشته- پودهایش چنان ظریف تابیده شده و آنچنان مستحکم بافته شده، اگر سطلی آب بر آن ریخته ششود نفوذی در آن نخواهد داشت. کارهای اینچنین نفیس که توسط دست های توانا تهیه گردیده اند، برای نسل کنونی همچون نسخه ای بی بدیل به ارث رسیده است.
بافتن گلیم هم مانند قالی با کوبیدن چهار میخ چوبی آغاز و در اندازه های مختلف بافته می شود برای بافتنگلیم مناسب و باز مورد نیاز است. خانه های قدیمی ترکمن ها برای این کار فضای کافی را نداشت و بدین جهت دار گلیم در بیرون خانه مهیا گردیده بر فراز آن سایبانی ساخته می شده است. سپس دستان چایک همچون اسب های مسابقه پودها ( اؤیدیمه ها ) را بافته و رشته ها ( آرغاچ ها ) را شانه کرده به پیش می تازند.
در گلیم بافی شانه تنها به حد کفایت و استحکام رشته ها زده می شود و آن گونه که در قالی کوبیده می شود ( باسلئق ) کاربرد ندارد. در میان مردم به گلیم « ناغشی آشاق » یعنی «زیرین نقش » نیز گفته می شود. چرا که نقش و نگار آن در حین بافتن از رو مشخص نمی گردد یعنی چهره و نمای آن رو به پایین دارد و بدین سبب نیز بافندگان، گلیم بافی را دشوارتر از قالی بافی می دانند.
نقش های گلیم با ویژگی ها و زیبایی های خاص خود نظرها را به خود جلب می کند. هنگام بافته شدن برای دیدن کیفیت نقش های گلیم می توان از آینه ای کوچک استفاده کرد. بافندگان زیرک از عهده ی این کار به خوبی بر می آیند البته برای نو آموزان و تازه کارها آموختن کامل نقش ها پیچیدگی خاص خود را دارد.
در آمختن نفش « اویشورمه » مادران و مادر بزرگ ها چنین تصنیفی را ساخته اند:
« اویشورمه » جان « اویشورمه » چئلشئرئمئنگی یاشئرما
لألأم یانگی اؤورنیأر لألأمینگ باشئنی چاشئرما
ترجمه : ای نقش زیبای « اویشورمه » پیچیدگی های خود را پنهان مساز. دخترکم تازه دارد می آموزد پس ذهن او را پریشان مساز .
در نقش » غئسئر بوسسان لی» در اطراف شاخ قوچ ها نمای نقوش « توفار گؤل » ، « ساق گؤل » ، « آلاجا » جای داده می شود. در نقش « خانا یاران » در اطراف شاخ قوچ ها اشکال نقوش « پأکی باش » ، « غونچا جئق » ، « دوغاجئق » ، « دؤرت غونچا » جای داده می شود.
« پارپاری » ، « عألم ناغشی » ، « اویشورمه » نقوشی هستند که مکررأ در ردیف های خاص بافته می شوند. نقش « خان یومروق » ار ترکیب دسته هایی از نقش « گؤل یایدی » به عمل می آید. نقش « گؤل یایدی » بسیار زیباست و بکارگیری این نقش در بافتن گلیم های متعدد بر زیبایی آن می افزاید و بدین جهت نیز بافندگان با تجربه این چنین گفته‌اند.
« خانا یارانی » خالامادئم ، « بوسسانا-دا » بگنمه دیم، اویلاندیم ، پیکیرلندیم ، « گول یایدئنی سایلادیم.
نقش « خانا یاران » را نپسندیدم و همچنین « بوسسانی » را نیز، اندیشیدم و به فکر فرو رفتم و « گول یایدی » را برگزیدم.
همچنین باید به یاد داشت که نقش های « دئرناق گؤل » ، « خان توزی » که مخصوص قالیست در بافت گلیم نیز به کار می روند.
گلیم با توجه به بزرگی و زیبایی نقوشش خانه ی ترکمن را زینت داده، بدان خانه شوکت می بخشد. در خانه های قدیمی ترکمن برای محافظت از رطوبت در زیر قالی و نمد نیز مفروش گردیده است. گلیم می تواند سد و مانعی برای نفوذ رطوبت و همچنین سرما باشد. بعضی مواقع سطح رویین و نقشدار گلیم به عکس مفروش شده در زیر آن قرا می گیرد. این گونه فرش کردن سبب صاف شدن و زیباتر شدن پشت گلیم می گردد.
از زمان های قدیم قالی ، گلیم ، قارچین ، جوال در ترکیب جهیزیه دختران جایگاه خاصی داشته که امروزه نیز این سنت تداوم دارد و بدین خاطر مادرن با متبرک ساختن پیشانی خویش به آنها بدینگونه غزلسرایی می نمایند:
– هونأرلی غئز سپینده ، – ال هونأرین گتیرر. –ال هونأرینی سئنلاپ ، -ایل واصپئنی یتیرر.
– دختر هنرمند به عنوان جهیزیه – دستبافته های خود را خواهد آورد و مردم با برانداز کردن آنها ، از وی تعریف و تمجید خواهند کرد.
بنا به رسم، برای نو عروس در خانه ی شوهر مراسمی اجرا می شود که یکی از آنها « باش سالماق » است. در این مراسم عروس را به همراه ینگه اش ( زن برادر ) بر روی گلیم نشانده، از چهار طرف آن گرفته بلند کرده به بیرون خانه می برند. گلیم در رسومات ایلات کوچ نشین به هنگام کوچ و نیز ساخت کجاوه بر روی شتر از مناسب ترین ابزار به شمار می رفته است. گلیم هایی با اندازه های بزرگ و مستحکم و سنگین در هر جایی به عنوان فرش می تواند مورد استفاده قرار گیرد بی آنکه چین و چروکی بر روی آن بیفتد و یا از جایگاه خود حرکتی کند و سُر بخورد ثبات و استحکام آن در زمان مفروش شدن از محاسن قابل ذکر آن است. گلیم در طرح و اندازه های متفاوت و اشکال متعدد بافته می شود. تزئین گوش های اسب، گهواره ی نوزادان، گلیم فرشهای مختلف، توبره نمک، رو انداز کُرسی، کیفهای دستی، توبره اسب، جانمازی و … از زیبنده ترین سوغاتی هایی است که مانند گلیم بافته می شوند.
خلیل یزدانی / آق آباد
منبع:
“ Zenan kalby ” jhurnaly
yazan : Ogulbayram Kulyyewa, mırasgar
مارقوش ترکمن صحرا / www.margush.ir
دایرة المعارف جامع تاریخیٰ فرهنگی و هنری ترکمن‌های جهان
استفاده از مطالب سایت با قید منبع مانعی ندارد.
